фигурата на Бегалецот како (интерна) Другост – (низ одбрани примери од литературата на Луан Старова, Кица Колбе и Лидија Димковска)
Во современата културна теорија, односно, философија на литературата и културата, од осумдесеттите години на 20 век наваму, отпочнува подемот на актуелните студии на алтеритетот (другоста), кои се занимаваат со интердисциплинарно проучување на категориите на другиот и другоста, како темелни поими, не само во литературата, туку, и во хуманистичките науки: психоанализата, лингвистиката, филозофијата – кои се појдовно обележани од категориите на интерсубјективност, дијалогизам и хумана интеракција.
Поетиката на другоста во литературата и уметноста се препознава по својот нагласен интерес и неконвенционален третман на постојните социо-психолошки и културни табуа, како и по сопствената подготвеност за (формална) експерименталност, жанровска отвореност и хибридизација. Отаде, за оваа парадигма, покрај емпатиската премиса (т.е. сочувството кон другиот), не помала важност има и појдовното, индивидуално прашање за сопствената (безусловна) припадност кон матичната (роднокрајна) културна средина.
Во оваа прилика, само кусо ќе појасниме, дека проблематиката на другоста контекстуално се вклопува во подрачјето, што современите филозофи го нарекуваат семантика на проприумот (припадноста) – а, кое, имено се сосредоточува околу парадигматичните поими и прашања на (не)припадност, сопственоста – поими и атрибути, кои во последно време стануваат особено важни, не само во доменот на актуелната култура, туку и во практичниот домен и интерес на самата, денес доминантна, политика на идентитетот.
Интересот за проучувањето на другоста во книжевноста произлегува и се темели врз присуството на емпатија, како изворна психолошка компонента, насочена кон другиот, или, просто како способност на авторот, не само да искуси емпатија, сочувство со другиот, туку, според бугарскиот писател Георги Господинов, туку и да се биде другиот, алтеритетот (другоста).
Најнапред, кога станува збор за другоста, со оглед на дифузната семантичка природа на самиот термин, како и за подобра методолошка ориентација, предлагаме типолошки да се разграничи и да се почитува начелната дистинкција, помеѓу интер- и интра-културалната другост.
При тоа, во рамките на интеркултуралната другост би влегле облици и примери на етничка, јазична, расна другост, додека во рамките на интракултуралната другост би се нашле примерите на родова, социјална, интра-етничка или внатрешна другост.
Искуството на Другоста, покрај вообичаените хетеро-слики и претстави, во прилогот, што следува е застапено и во вид на авто-перцептивна, односно авто-слика и перцепција – што се должи на внатрешната (и, на моменти, радикално спроведена) авто-стигматизација, авто-негација, или само-негација (од страна на самиот наратор или книжевен лик).
Патем, историска најава за ваквиот (неортодоксен) пристап кон себеси (како друг), може да откриеме во прочуениот стих на Артур Рембо „Јас, тоа е некој друг“, како и во одделните записи на Фридрих Ниче, Зигмунд Фројд, Жак Лакан – кои (од своја страна) резигнирано укажуваат на тоа, дека ние самите за себе и во себе доживотно сме и ќе останеме странци самите на себеси, поради начелната когнитивна непроѕирност, што не ни овозможува да се запознаеме себеси во целост, потполно. Во одделни примери, доживувањето на сопствената другост, покрај овие (појдовно изразени) психоаналитички и когнитивни димензии и аспекти, има и своја дополнителна рамка (димензија), кога реферира на искуството на сопствената (интер- или интра-) културална поинаквост, обележаност, жигосаност, потполна или делумна (условна) припадност, специфична за бегалците како странци, дојденци (или, како што би ги нарекол Жак Дерида: „несведливите други“).
2.
Во современата македонска прзоа се среќаваат ликовите на бегалци (мигранти) како внатрешна другост (осведочена во изборот на теми, специфични за воената и бегалска книжевност, односно, мигрантскиот наратив).
Бегалецот или, модерно кажано, мигрантот, како откорнат од својата матична култура и поради притисокот на својата нова средина, неретко се доживува себеси како радикален друг – кому бегалството априори и од надвор му било наметнато како избор или судбина, за истото потоа, да биде претворено во сигнатура на неговиот/нејзиниот траен (или примарен) идентитет.
Бегалците по правило се редуцирани, односно, сведени на својот транзитени несигурен (бегалски) статус и наратив. Од манипулативни причини, принудени да останат заробени „само“ во едното (и тоа, најмалку посакуваното) од своите, повеќекратни идентитетски обележја (каква што е впрочем и судбината на носечкиот лик од романот „Рута Таненбаум“ од хрватскиот писател Миленко Јерговиќ, сведен на тоа, да биде/остане „само Евреин“). Горчливата редукција на идентитетот, што ја доживуваат ваквите ликови, меѓу кои неодминлив е примерот со бегалците, лаконски е искажана во резигнираниот говор на мајката од романот „Граница“ на Луан Старова: „Не постои враќање од егзилот“.
Еклатантни примери за доживувањето на бегалците како радикални или пак внатрешни (прикриени) други, се среќаваат во делата „Егејци“ и „Земја на бегалците“ од Кица Колбе, односно, „Граница“ од Луан Старова. Овие автори за прв пат кај нас доследно ја отвораат и сведочат за трансгенерациската трума на бегалството и стигматизацијата на дојденците од страна на домородните, автохтони жители.
Денес навистина ретко се случува еден автор, со толкава посветеност и фокусираност, да се определи за создавање повеќетомен циклус (романескни) дела, базично предодреден од рециклирањето на една опсесивна метафора. Во конкретниот пример на дводомниот писател Луан Старова, веќе од насловот на неговиот, 16 по ред роман од ткн. балканска сага, „Граница“, може да се забележи, дека одново го третира и се занимава со трауматското искуство на семејниот егзил и преминувањето на границата (што се одигрува во 1943 год, само една година по неговото раѓање). Иако самиот тој, како автор на делото, индивидуално земено, веќе и’ припаѓа на популацијата на автохтони жители и писатели – очевиден е фактот, дека семејното искуство на егзилот, како и транс-генерациската меморија на бегалското семејство, кај Старова прераснува во опсесивен факт и книжевен топос од пресудна важност во обликувањето на неговото творештво.
Со оглед на тоа, синдромот на бегалецот останува доживотен и хроничен. Тоа е личен кондиционал, за кого би било најумесно да се примени синтагмата „еднаш бегалец – засекогаш бегалец“ (како видоизменета парафраза на една, веќе одомаќена медицинска крилатица, што сликовито ја доловува хроничната природа на различните видови зависности).
Во прилог на тоа, Kица Колбе во своето дело „Егејци“, објавено пред дваесет години, го проблематизира и критички реагира кон востановениот (иако новосоздаден) збор (или назив)„Егеец“, сведочејќи од своето лично искуство, дека овој збор попрво функционирал и се употребувал, како стигма за потценување на сограѓанин, кој е дојденец, нетукашен – за разлика од тукашните, секогаш-веќе домородни, автохтони (а со тоа и премолчано супериорни) жители.
„Ама кога ќе чујам Егеец не ми е убаво, да ти кажам право. Тоа е како нешто голо, нестабилно, несигурно“ (Барџиева Колбе, Земја на бегалците, 2018:455), признава баба му на Влатко и, наспроти сите декларативно искажани симпатии кон Фросе, сепак, на крајот, ја открива извесната нелагода (или амбивалентност, својствена и на голем број овдешни Македонци), подоцна и реторички „забетонирана“ со отсечната упадица од другата сосетка: „Ами голтари се. Бедни. Бегалци се“
Една од парадигматичните особености на бегалецот (како апатрид, или, некој, што насилно ја загубил својата татковина), се состои во фактот, што тој/таа страда од онтолошка подвоеност или трајна егзистенцијална невдоменост, бидејќи паралелно живее во два света (истовремено): оној на актуелното секојдневие и оној на претходното секојдневие (пред чинот на бегалството), сочувано единствено во сеќавањето.
Траумата на бегалецот е содржана во искуството на подвоеноста, што имплицира дека тој/таа „живее долго на друго место, не заборавајќи при тоа ниту еден миг од поранешниот живот.Да живее во два света, оној на секојдневието и оној на сеќавањето“ (Барџиева Колбе, 1999:29)
Овде е вистински момент, да се навратиме и потсетиме, на аналогното толкување, што, во врска со именуваниот проблем на подвоеноста и транзиторноста (на бегалецот, странецот), го предочува бугарската теоретичарка Јулија Кристева, некои десетина години претходно:
„Странецот се чувствува загрозен од својата поранешна територија, заплеткан во сеќавањата за среќа или катастрофа“.
Укажувањето на Кристева за фантомскиот карактер на поранешната татковина и принудно напуштениот дом во неа, особено е присутно како трајно доживување на бегалците и нивна располовеност и раздоменост, за што мошне убедливо сведочат книгите „Егејци“, односно „Земја на бегалците“, и обете дела од нашата авторка и филозофина, Кица Барџиева.
Според Барџиева, којашто самата (исто како и пред малку споменатиот писател од албанско потекло, Луан Старова) и’ припаѓа на втората генерација бегалци (а згора на тоа, и самата таа, од приватни причини, е преселена и живее во друга, западно-европска земја), обврската да се сведочи во име на своето семејство и нашироко да се споделува траумата на принудната дислокација (преселба), претставува катарзичен чин, но и екуменски обид, макар преку литературата, да се исправи доживеаната (историска) неправда, која понатаму исходува со дополнителни последици.
„Треба таа, возрасната Фросе, да ја именува нивната траума. На роднините Фросини. Траумата на нејзиниот род бегалски. За да ја преобрази таа во збор и повест. За да затвори сетне таа траума меѓу кориците на една книга. Книгите сведочат посилно од власта и од на државите. Не знаеше Фросе дали таа самата ја пишува таа книга. Или некој друг ја бележи, а таа само ја диктира (Барџиева Колбе, Земја на бегалците, 2018:392).
Фросе не може да остане сосем имуна пред овие и слични дилеми околу автентичноста на сопственото авторство, особено, ако се земе предвид, дека лично таа и буквално пишува „во туѓо име“, во име на своите роднини – бегалците.
„Чупката Фросе избра да биде таа што ќе памети…имаше сила да си заветува, дека таа ќе ги голтне и стравот и болката од повестите бегалски. За тие да станат коска од нејзината коска, месо од нејзиното месо, слово од нејзиното слово…Тие беа нејзиниот род бегалски. Тие беа нејзината татковина. Се’ е спасено кога барем еден уште памети“ (Барџиева Колбе, Земја на бегалците, 2018:473)
Самите бегалци, еднаш доселени во новата татковина, во неа парадоксално остануваат невидливи, трајно заточени/заробени во својата абјектна, несоопштлива улога на (трајно обележани)бегалци!
„Бегалците всушност секогаш се невидливи за другите.Невидливи се тие, затоа што другите не сакаат да ги видат. Затоа што тие го свртуваат погледот пред да им погледнат во очи. Од страв“ (Барџиева Колбе, Земја на бегалците, 2018:94).
Оттука, и домотнеминовно се доживувакако рана (што не зацелува), оти се состои во (симултано) живеење во двата света: оној, што е неповратно загубен покрај Егејот и оној, што актуелно се реализира.
„Дома за нив асоцира болка, забрана,недостапност, недофатливост, бескрајна далечина во услови, во кои тоа многу копнеено „дома“ се наоѓа на стотина километри од новиот дом, „дома“ асоцира за Егејците, очај и рана, што не зацелува “(Барџиева Колбе, Егејци, 1999 : 20)
Таа и таква ситуација, од своја страна, придонесува за драматично јакнење или интензивирање на носталгијата кај бегалците (односно, странците), како афективен модус и однос кон минатото. Носталгијата,во својата основа, функционира како парадигматичен модус на свеста, обликуван од копнежот (по своето постоење во) некое другаде .
Судејќи според детално опишаните, идиосинракични состојби и различните размислувања во врска со нив, изнесени особено во романите на Барџиева (но, на потресен начин, и кај Старова), бегалството би можеле да го третираме или сметаме како своевиден или специфичен хронотоп. Бегалците, имено, функционираат како изделена, затворена, просторно-временска и јазична заедница, се чини, никогаш доволно (или, барем, ефективно) вклопена и интегрирана во новата околина и новата татковина, небаре мал „свет во светот“, обземен од непријатното чувство на постојана „вонредна состојба“, загрозеност и поставеност под прашање. Токму со оглед на својата хронична прашалност (во очите на другите), бегалците остануваат посебно засегнати од транс-генерацискиот императив за одржување на својот културен идентитет и социјален континуитет, како и желбата, еднаш, конечно, да се затвори прашањето на сопственото себедокажување пред скепсата на другите. Да се заокружи мачниот и повторлив процес на себе-легитимизација, наспроти сите вложени напори, по обичај, „зачинет“ со извесен сомнеж кон автентичноста на нивните сведоштвени или меморирани кажувања!
„Никој не ја знае историјата на бегалецот. Никој не му верува кога тој ја раскажува. Дури и кога тој ќе докажува што се’ поседувал во животот.Се’ што е поврзано со поранешниот живот на бегалците за нивните нови сограѓани останува недокажано. Насекаде ги сместуваа бегалците во такви куќи“ (Барџиева Колбе, Земја на бегалците 2018:60)
Една од најважните, ако не и клучната причина за неизбежниот зазор и нелагода, што се дочивува по однос на бегалците е нивното восприемање како странци. Самата амбивалентност кон странците, од своја страна, е веројатно најдобро промислена и протолкувана во прочуената книга на Јулија Кристева „Странци на самите себеси“ (објавена пред триесетина години, во 1988 г).
Авторката на ова дело, Јулија Кристева, и самата е егзистенцијално предодредена да говори од позицијата на удвоена Другост (еднаш, родово, како жена и по втор пат, културно/јазично, како Бугарка, преселена во Франција).
Таа има полно право, кога појаснува, дека појдовното и автентично искуство на странствувањето, првично се создава во рамките роднокрајната, т.е. матичната културна средина, пред истата таа средина воопшто и да биде напуштена и заменета со некоја друга. Меѓутоа, клучното откритие, содржано во оваа книга, се состои во следново: нелагодата, што луѓето вообичаено ја доживуваат и манифестираат кон другиот, не се должи толку на фактот, што самиот тој е различен од нив, туку, обратно, произлегува од искуството, дека тој е всушност (непријатно) сличен на нив, плус, згора на се’, ги потсетува на самите нив и сопствената граничност (со тоа, и ранливост).
„Неочекувано, странецот живее во нас: тој е скриеното лице на нашиот идентитет…сите ќе се спознаеме себеси како странци, неподложни на поврзувања и заедништво“ (Кристева: 2005).
Перцепцијата наДругиотвообичаено низ историјата се движела по линија на зазорот, снебивањето, полудовербата од него/неа, особено во земјите, чија историја е обележана од повеќекратно нагласената деструктивна улога на туѓинците-завојувачи и поробувачи (а токму Балканот е ноторно познат по своите 100 год Византија и 500 год Отоманска империја, односно, другост).
Коренот на ваквото видување и нелагодата кон другиот го расветлува и Кристева, одејќи по епистемолошката трага на нејзиниот учител Жак Лакан. Другиот се доживува како вознемирувачки, лебдеечки хибрид, кој дестабилизира – поради тоа, што го потсетува субјектот на неговата граничност.
Лиминалноста на туѓинецот е дефинитивна (или, радикална) – бидејќи (тој/таа) секогаш бил и останува туѓ (односно, не му припаѓа ниту на еден од двата света, поранешниот и напуштен или сегашниот и актуелен).
Отаде, настапувајќи во исто време како “свој и туѓ” – Бегалецот би можел да се вклопи во категоријата на Несведлив Друг (токму оној, што според наводите на Жак Дерида, претставува конститутивен момент на самиот идентитет)
Со други зборови, наместо да биде доживеан како вечен апатрид – следејќи го концептот на Дерида – странецот (бегалец) ја олицетворува спасоносната (слобода на) разлика!
Токму ова (филозофски обмислено толкување) длабински го објаснува коренот на присутното трансгенерациско чувство или траума на неприпадноста, поточно, половичната припадност, својствено за романескните дела на современите македонски писатели како Колбе, Старова, Димковска – нивното трајно доживување на сопствената лиминалност, ниту / ниту позиција во општеството и културата, нивната начелна (во својата суштинска основа) апатридност!
Спектарот на бегалските искуства го содржи доживувањето на домот како рана, од една страна – и подвоениот живот во два света (истовремено), од друга страна.
За таа гранична егзистенцијална состојба на бегалецот или туѓинецот, во оваа прилика накусо ќе се повикаме на романот „Но Уи“ од Лидија Димковска
Суровата парадигма на доживотната лиминалност на бегалецот (или, емигрантот, иселеникот), е пластично осведочена во исповедниот исказ на бабата Неда, од овој роман на Димковска. Човекот, откако еднаш ќе реши да го напушти родното огниште, тогаш тој/таа „за навек станува суштество без дом, странец кој талка и по небо и по море“, вели баба Неда.
Отаде, не е случаен впечатокот на хрватската критичарка Вања Кулаш (во нејзиниот есеј, објавен во списанието „Модерна времена“), дека творештвото на Димковска е создадено и обележано од „тематскиот јазол на неприпадноста, исклученоста, отпадништвото, накратко, другоста, што кај нејзините протагонисти може да биде изразена низ национален, верски, или, економски предзнак“.
Кон оваа согледба, ние би додале уште една забелешка, имено, дека Димковска во своите дела третира уште еден, дополнителен и особено впечатлив пример на другоста од базичен, абјектен вид. Во својот роман „Резервен живот“, за кого ја доби наградата на Европската унија за литература, во 2012 г, Димковска, за првпат кај нас, го тематизира и елаборира искуството на телесна другост – како болна форма на абјектност. Тегобниот живот на сијамските близначки Злата и Сребра, мајсторски опишан низ исповедната нарација и гледна точка на дете, од друга страна, би можел да се толкува и како метафора за распадот на Југославија и суровиот период на транзицијата, што следи потоа.
Димковска, во ова дело,како впрочем и во своите претходни остварувања, убедливо и суверено ја транскрибира онтолошката равенка на животот како неотповикливо странствување и из-местеност (односно, трајна подвоеност) меѓу старото и новото „дома“ (како, на пример, во исказот „преселбата е крст, што ти го сече срцето на два дела“), но, уште повеќе и пострашно, како вкрстувањето на домот и „странството“, во низа од заемно огледални поими и состојби. Затоа, баба Неда порачува, дека сината е препознатлива боја на странците – бидејќи тие предимно одат и „домуваат“ по морето, или небото.
Специфичен авторски белег на Лидија Димковска – како во поезијата, така и во романите – е токму жестокото писмо, без задршка и резерва, со сопствената кожа како „жирант“ и сведоштво за длабоките, свети тајни на трајно раселената душа, што никого не го оставаат рамнодушен …посебно, за неотповикливата и трајна реалност на не/припадноста, придружена со високиот коефициент на лична и несоопштлива осама (по горчливото сознание, дека „домородецот е секогаш подобар од дојденецот“).
Сепак, не треба да се заборави, дека другоста на бегалецот / апатридот ја доживуваат и оние, кои живеат во состојба на себе-прогонство, што во овој текст метафорично би ја означиле како „нулти степен на прогонство“. Таа состојба го содржи внатрешното чувство наапатридност: или, – „никадеприпадност“ (како што, во својот роман „Земја на бегалците“, сликовито го нарекува Кица Барџиева Колбе).
Таквата внатрешна миграција на идентитетот – имплицира и манифестира однос на себе неприфаќање, отфрлање на својата култгура, автонегација, самоодрекување, своевидно „бегство од биографијата“ (како што гласи и необичниот наслов на еден романите на српскиот автор Владислав Бајац).
Да не одиме многу подалеку, слично искуство споделува и угледниот професор и теоретичар, Армандо Њиши – кога храбро (по малку, и неочекувано) признава „Јас сум во егзил во татковината“, имајќи ја во предвид својата нелинеарна отстапка, по однос на сопственото „малограѓанско“ семејство, како и, безмалу, расистичкиот третман, што Њиши, како „дојденец“ од (презрениот) Југ, во младоста, го доживеал, од страна на своите сонародници, по потекло од (препотентниот и економски поразвиен) Север, без разлика на тоа, што се работи (само) за (различни) географски подрачја на една иста земја, неговата татковина, Италија.
Од денешна перспектива, не е тешко да се заклучи, дека ваквиот однос или модел на себе – неприфаќање, внатрешна миграција на идентитетот, отфрлање на својата култура: станува симптоматичен, особено за пост- колонијалните литератури и култури – или, пак, за оние (регионални) литератури и култури, кои се однадвор принудени да о/станат вкалапени само во една, при тоа,редуцирана културно-идентитетска определба. Ова тврдење пластично го илустрира примерот соЕвреите (традиционално познати по својата самоомраза или срам поради своето инородно потекло), но, не помалку е значаен (и потресен) и примерот со нас Балканците (за Македонците, подобро и да не говорам), кои често отворено го тематизираат своето проклетство да бидат фрлени токму овде, на овој драматичен простор и регион, познат по насилство, заостанатост, примитивизам и братоубиствени војни.
Овие согледби за трајната и иманентна вграденост (инклузивност) на странецот во нас, ги препознаваме како блиски и до необичната, а толку адекватна кованка „универзален странец“, создадена од нашиот драмски автор Горан Стефановски. Иако, можеби, на прв поглед звучи противречно, универзалниот странец, според Горан, живее во секого од нас, останувајќи при тоа (неизлечиво) туѓ на себеси и на сите останати. И самиот лично „положен“ во егзистенцијално слична ситуација на условно припаѓање и симултано туѓинување, како во роднокрајната (Македонија), така и во адоптивната култура и татковина (Англија), Стефановски, се чини, не можел да пронајде подобар назив од споменатиот, кој во себе подеднакво го содржи чувството на „странец во странство“, како и „странец дома“, што експлицитно го искажува и именува, во рамките на своето пристапно предавање во МАНУ.
Во овој контекст, занимлива е и следната забелешка на Кица Барџиева (особено, нејзиниот биографски подтекст, поврзан со сознанието, дека, како потомок и хроничар на едно бегалско семејство, и самата авторка се јавува и зборува како припадник на множеството “внатрешни Други”):
Имено, во една од своите понови колумни, Барџиева интуитивно заклучува, дека во малите заедници е многу полесно “произведувањето” на Другиот како непријател (механизам, што функционира и наликува на пословично амбивалентните односи, што често владеат и се забележуваат внатре, во самите фамилијарни заедници)
Да заклучиме: „епохално“ обележаното искуство и чувство на другоста, се чини, дека посебно е нагласено токму во последните децении од 20 и првите од 21 век.
За тоа („епохално“ предизвикано себедоживување и себедескрипција, низ призмата на универзалната другост), впрочем, сведочат повеќе записи и ставови на писатели и интелектуалци, кои потекнуваат од различни страни на светот и од независни, културално различни кругови.
Реномираната британска авторка, Зејди Смит, во својот прочуен роман „Бели заби“, недвосмислено порачува :„Ова е век на туѓинци со кафеава, бела, жолта кожа“ (повеќе, дури ниту расната припадност, не ги спасува луѓето од неизбежното чувство на фатална „другост“).
При тоа, за разлика од традиционално востановената трагика, што го следи оневозможувањето на доживотнатаантејска парадигма(прицврстеност кон почвата, земјата, корените), денес, може да се забележат и поинакви, позитивно предназначени примери закреативно прифаќање населидбената (бегалска)идеологема како предизвик и предност
Не само интересно, туку можеби и неочекувано (парадоксално), делува фактот, што (дури отпосле го забележав, дека) овие неконвенционални видувања им припаѓаат и произлегуваат токму од неколку слободоумни жени, писателки и критичарки:
Оваа селидбена идеологема на постоењето и воспевањето на номадскиот принцип, е изразена во делата на реномираната турска писателка Елиф Шафак. Во текот на неколку јавни настапи (на англиски јазик), одржани во САД, Шафак ја следи трагата на едно мошне интригантно етимолошко совпаѓање, помеѓу двата втемелувачки поими на турската историја. Таа, имено, потсетува, дека зборот „јурт“ во турскиот јазик истовремено означува две, навидум спротивставени нешта:
а) родната земја (како синоним за нешто, што е прицврстено за почвата),
б) иако, првично, зборот „јурт“ се поврзува токму со шаторот како синоним за номадско (преносливо, неприцврстено) живеалиште.
Отаде, како што инвентивно ни сугерира Шафак, изгледа, дека не е неизводливо нашите татковини, особено, денес, да бидат и преносливи или подвижни, та постојано да ги носиме со себе. Впрочем, како што нагласува Шафак, оваа (мобилна) моќ особено им принадлежи на писателите, оти нивната најважна (појдовна) татковина е токму Земјата на приказните.Излезот или чарето за состојбите на стеснети, притеснети, принудни, вкалапени идентитети, како жена интелектуалка и писателка по потекло од Балканот, ама, по своето животно искуство, престојот во неколку различни средини и до сега изминатиот творечки пат, воедно, граѓанка на светот, Елиф Шафак го гледа токму во космополитизмот како отворен предизвик, право на избор и креативна слобода.
На спротивната страна од светот, на границата меѓу Мексико и САД, Чикано поетесата и критичарка Глориа Анзалдуа – иновативно го преработи концептот на границата, толкувајќи го овојпат примарно како културна метафора и креативен предизвик. Во својата песна-манифест, „Borderland“ (од 1987 год), Анзалдуа дава толку податлив опис на границата, кој сосема удобно може да се вклопи (односно, прилагоди) во описот и на останатите, гранични подрачја и региони, каков што е Балканот:
„Кога живееш на граница
Самиот си бојно поле, каде непријателите се роднини“.
Сосема блиску до овој принцип на несводливата (и неизлечлива) граничност, арапско-израелската теоретичарка ЕлаШохат сведочи за сопствената неможност себеси еднозначно (идентитетски) да се определи или пак конечно да ја „разреши“ својата идентитетска хибридност од продуктивните наслојки на Другиот, онака како што очекуваат кусогледите политики на исклучивоста. Во една од своите интригантни книги, Шохат се осврнува и на (премолчаната) практика на „избелување“ на самиот Исус, со цел визуелно да се избришат (исчистат) семитски траги и црти од неговиот лик (до оној степен, каков што и денес ни е познат), според стандардните очекувања и налози на евроцентризмот.
Но, оваа хибридна, односно, гранична состојба на повеќекратна идентитетска поставеност, сосема извесно, е застапена и важи за нас овде, на Балканот, простор, кој бил одамна осознаен како фатален крстопат од култури, религии, јазици, Истокот и Западот, па, сепак, недоволно имун на искушенијата и предизвиците за идентитетиско прочистување, се’ до денешно време.
Отаде, со оглед и на погоре наведените, антрополошки и филозофски увиди (на Морис Бланшо или на Армандо Њиши), слободно може да потврдиме и да заклучиме, дека книжевноста се потврдува себеси како неприкосновен и уметнички медијатор на другоста.
Таа едновремено функционира како суштински мост, превод и разговор со другоста, во сите нејзини варијанти, и, за останатите дисциплини, одвај видливи нијанси на разликовност и странственост.
Со векови наназад, книжевноста искажувала длабок, иманентен интерес, засегнатост и упатеност кон другиот – што, можеби, на најпрегнантен начин, е доловен во (граматички необичната) реченица „Аз сме“ (во превод, „Јас сме“), од романот на Господинов, „Физика на тагата“.
Од своја страна, и италијанскиот компаративист, Армандо Њиши упорно се повикува на тоа, дека литературата во својата основа има интеркултурна функција и, како таква, таа постојано го „модерира“ динамичниот „разговор“ меѓу културите (а тука, не можеме, а да не го препознаеме одекот на идеите од големиот руски учен Михаил Бахтин). При тоа, како особено значајно, Њиши го истакнува токму писмото на авторите мигранти, за кои смета, дека го даваат суштинскиот придонес за креативното освежување на современата литература.
„Книжевноста на авторите мигранти е постојан гостин во светот – книжевноста е патот кон длабоко гостопримство“ – порачува Армандо Њиши во своето дело, посветено на актуелниот феномен на бегалската книжевност,„Креолизација на Европа – книжевност и миграција“ (2013:59).
По својата иманентна (хуманистичка и творечка) предодреденост, книжевноста како уметност се потврдува, низ својот неодминлив и суштински интерес, засегнатост и упатеност кон Другиот.
Книжевноста при тоа не само што ја манифестира својата емпатија, соживувајќи се во тој процес со сензибилитетот на другиот, туку, таа оди и чекор понатаму, доброволно преземајќи ја улогата (или, подобро, кожата) на другиот, како и темелниот предизвикда се биде Друг.
Ова книжевно-уметничко понирање во, и осведочување на, (интракултурната) Другост станува особено важно и исцелително, кога станува збор за премолчаната, табуизирана, стигматизирана другост, што делотворно го обликува бегалското себе-поимање и себе-вреднување, самата егзистенција на бегалецот како Друг, чие радикално искуство останува длабоко врежано не само кај припадниците на првата (емпириска) генерација бегалци (непосредни сведоци на бегалската драма), туку продолжува да одекнува во животите и делата на втората (пост-емпириска) генерација (наследници, не и непосредни учесници во бегалската драма), прераснувајќи во пренесена, односно, транс-генерациска траума, којашто, со сета сила (како и се’останато, што е потиснато, инхибирано), тежнее да остане забележана и запаметена во форма на (книжевен) монумент, како отворен повик за разговор и со-учесништво.
„Во основа, Јулија Кристева го дефинира егзилот како патологија, така штo пишувањето за егзилот секогаш е оптоварено од траумата, со која е тешко да се биде соочен и таа да се елаборира“ (Д. Бјелиќ, 2008 : 382)
Врз основа на погоре искажаната констатација на Д.Бјелиќ, по аналогија може да се изведе заклучок, дека делата на Старова, Барџиева Колбе и Димковска, секое на свој начин, се (егзистенцијално) поттикнати од посредно доживеаната, (трансгенерациска) патологија на егзилот – која им дава за право од своја страна да понудат детабуизација на другоста, овојпат, како интракултурен феномен, односно, искуство (доживување) на сопствената абјектност во роднокрајната средина (живеејќи како дијаспора, дури и во сопствената земја).
Отаде, делата на Старова, Барџиева Колбе и Димковска нудат (катарзична) прилика за осознавање на другоста како интракултурен феномен и реафирмација на плодотворниот спој меѓу етиката и естетиката, што е иманено вграден во сведоштвата на другоста. При тоа, овие автори ни го долуваат искуството на (пост)бегалството како своевиден книжевно-уметнички хронотоп: специфично обусловена и артистички обликувана целина на време-просторот, каква што е иманентна токму на луѓето, кои биле актери (учесници или дејци) на драмата на бегалството, која меѓутоа не се исцрпува или сведува само на еднократниот чин на бегството, туку се рефлектира и многу подоцна, низ животните искуства и приказни како на самите бегалци, како и трансгенерациските трауми и наративи на нивните наследници, од втората и следните генерации.
Користена литература
На кирилица
Кица Барџиева Колбе: Егејци, Култура, Скопје,1999
Кица Барџиева Колбе:Земја на бегалците, Или или, Скопје, 2018
Георги Господинов: Физика на тъгата, София:, ИК Жанет 45, 2013
Лидија Димковска : Резервен живот, Магор, Скопје, 2012
Лидија Димковска: Но Уи, Или или, Скопје, 2016
Јулија Кристева: Црно сонце, Темплум, Скопје, 2005
Армандо Њиши: Креолизација на Европа, Магор, Скопје, 2013
Зејди Смит:Бели заби, Или или, Скопје, 2013
Луан Старова: Граница, Три, Скопје, 2018
оран Стефановски: За нашата приказна,
http://manu.edu.mk/wp-content/uploads/2018/11/goran-stefanovski.pdf
Жарко Паиќ: Несведливиот Друг, https://okno.mk/node/82398, 8. I. 2020
Елизабета Шелева: Дом, идентитет, Магор, Скопје, 2004
Елизабета Шелева: Хетеротопии на писмото, Магор, Скопје, 2014
Елизабета Шелева: Бегство од биографија, Културен живот, Скопје, бр.1, 2019
На латиница
Gloria Аnzaldua: Borderlands/La Frontera:The New Mestiza, Aunt Lute Books, 1987
Jelisaveta Blagojević: Politika nedeljnog ručka, https://fmk.singidunum.ac.rs/blog/politika-nedeljnog-rucka/
Dušan I. Bjelić: Exile and Geopolitics of the Balkans, Slavic Review 67, no 2 (Summer 2008)
Vanja Kulaš: Lidija Dimkovska – Skrivena kamera; Rezervni život, Moderna vremena, Zagreb, 29.6.2018
https://www.mvinfo.hr/clanak/lidija-dimkovska-skrivena-kamera-rezervni-zivot
Elif Safak:The Revolutionary Power of Diverse Thought, https://www.ted.com/talks/elif_shafak_the_revolutionary_power_of_diverse_thought/transcript?language=en, 2017
Ella Shohat: Bodies and Borders,
https://www.jadaliyya.com/Details/29824, 2013
Забелешки:
– „Другиот се толерира само репресивно, но не е признат како конститутивен момент на идентитетот. Несведливиот Друг, како што го одредува Дерида, е странец чијшто идентитет е токму во тоа едновремено да е пукнатина во самиот себе, свој и туѓ, а разликата го конституира идентитетот со празното место на слободата како постојано нова творба. Европа е токму макотрпна изградба на идентитетот од духот на несведливите разлики.
- Фигурата на странецот во културниот простор на Европа нужно е и фигура на вечниот апатрид. Во него „изворните“ Европјани ја гледаат својата темна слика од другата страна на просветителството: расизмот и нетолеранцијата, масовната психологија на ксенофобијата како трауматско чувство на загрозеност…
- Во оваа слика недостасува она што е историски разурнато во Европа од самиот почеток на модерната доба до крајот на Втората светска војна – несведливиот Друг“ (Ж. Паиќ, 2020)
- „Во основа, Јулија Кристева го дефинира егзилот како патологија, така што пишувањето за егзилот секогаш е оптоварено од траумата, со која е тешко да се биде соочен и таа да се елаборира“ (Д. Бјелиќ, 2008 : 382)
