МАКЕДОНСКИТЕ АВТОРКИ ОД XIX ВЕК ПОМЕЃУ ДОМОТ И ЈАВНОСТА

За појавата и развојот на македонската женска писменост и творештво, односно авторство (она што некои го нарекуваат женско писмо), голема улога одиг­рале општествено-културните ус­ло­ви во XIX век. Покрај различните културни услови во Македонија во однос на слободните балкански, како и западноевропските земји, постои и уште една суштинска разлика во понатамошниот развој на македонското женско авторство. Соседните балкански земји (Србија, Бугарија и Грција) веќе ја имале воспоставена својата др­жав­ност, па жените можеле да создаваат во релативно побезбедни и во секаква друга смисла подобри услови за разлика од македонските жени. За да добиеме поцелосна слика за неможноста на жените да продрат во јавниот живот, доволно е да знаеме де­ка во ова време ниту мажите немале гаранција за неповредливост при дви­жењето, односно основни права за живот. Во речиси целиот XIX век, бал­канските поседи на османлиската држава претставувале мегдан за бор­ба на локалните аги и бегови, на арамиските банди и на револуцио­нер­ни борби од ослободителен карактер.

Сликовит пример за односот на локалните власти кон домашното македонско население наспроти странските државјани, ни нудат англиските патнички Аделина Ирби и Мју­ир Макензи. Тие, патувајќи низ Македонија запишале дека имале многу про­блеми со турските властодршци. Затоа, во еден нивен патопис запишале дека нивниот преведувач, селанец, бил из­ло­жен на постојани опасности и „секое влијание му беше одземено затоа што не носеше европска облека“. А треба да знаеме дека огромното мно­зинст­во од македонското население живеело во рурални средини или, пак, би­ло новодојдено во градовите, но со задржани селски навики и облека. За­тоа, ако на Англичанката Вирџинија Вулф ѝ било тешко да твори во 1928 година, бидејќи „жената мора да има пари и своја сопствена соба ако са­ка да пишува романи“, тогаш можеме само да претпоставиме со какви теш­котии се соочувале македонските жени. Од нив се очекувало да имаат повеќе деца кои, најчесто, самите тре­ба­ло да ги изгледаат во фамилијарна заедница која можела да брои и до пе­десетина членови, без никаква можност за интимно катче, во систем што не им овозможувал право на наследство (а со тоа и издршка), односно во заедница во која често пати мажите отсуствувале од домот (поради пе­чал­ба, трговија, револуционерен ангажман).

Значи, можеме да ја потврдиме константната зафатеност на же­ни­те во домот. Меѓутоа, ако се суди според нивните сопрузи, тие тука биле ре­лативно безбедни. Надвор од портите постоеле фактори што можеле да го загрозат нивниот живот. Постојат бројни записи во поетските, проз­ните и драмските дела на македонските автори кои даваат описи за гра­бања на девојки, за силувања и за насилни потурчувања. Да се пот­се­ти­ме и дека една од најпознатите македонски драми Македонска крвава свад­ба од Војдан Чернодрински како главен мотив го има грабнувањето на момата Цвета на отворено, во полето каде што се работело. Мно­гу­број­ни примери за вакви насилства има и во народните песни. И тоа е една од при­чините поради која сметаме дека можностите на македонските жени за литературна активност биле сведени на минимум. Сепак, енергијата и пот­ребата за задоволување на интелектуалниот и творечки немир ре­зул­ти­рале со, како што вели Е. Шовалтер „суштински женски уметнички форми, начини на изразување кои природно произлегуваат од женските импулси за грижа и за штедење, и тие сочинуваат еден женски јазик неразбирлив за машката публика или читатели“. Во овие уметнички форми на женското изразување, покрај ра­котворбите, ги вбројуваме и интерпретирањето и пресоздавањето на на­родните песни. Така, пишувајќи за народните пејачки, некои нашп книжевни историчари одат чекор подалеку, именувајќи ги како „македонски поетеси“, а нив­но­то творештво како „женско поетско писмо“, односно „македонско женс­ко писмо на 19 век“. Ако го прифатиме тврдењето дека надарените народни пејачки создавале и пре­создавале песни (во усното творештво), односно дека се нивни ав­тор­ки, тогаш македонското женско творештво во XIX век добива низа квалитетни ими­ња што треба да најдат место во нашата книжевна историја.

За оние жени, пак, што успеале да остават сопствен писмен запис, мо­жеме да кажеме дека успеале да ги надвишат средината, стереотипите и ог­раничувањата, на тој начин станувајќи вистински пример за по­ка­жу­ва­ње на борбеноста на женскиот дух. За жал, поради силно изразените пред­ра­суди дека на жените не им прилега јавниот настап, ниту да се потпи­шу­ва­ат со име и презиме, дел од нив никогаш не го обелодениле својот иден­ти­тет. Нивните текстови се објавувани како анонимни дописки, со ини­ци­ја­ли или, пак, со псевдоним(и). На таков начин, целосната претстава за женс­кото творештво во Македонија е значително осиромашена за поголем број ав­торки. Сепак, веќе регистрираните публицистички текстови на Марија Хр. Зрнева, Славка Динкова, Евтимица Јанчева, како и ракописната оставштина на Анастасија Милошова, Митра Миладинова и други жени, даваат до знаење за нивните напори да покажат видливост и да покажат пркос, како и да ги реализираат, барем во дел, своите креативни енергии.

Во XIX век од жените се очекувало да бидат ќерки, сопруги и мај­ки, па главната работа што им недостасувала било времето. А сепак, пос­то­јат повеќе случаи кога овие ќерки, сопруги и мајки биле и учителки, но и авторки. Успешното менаџирање на домашните и надворешните обв­р­с­ки го оценуваме како вистински подвиг на македонските жени, а на таков н­ачин, македонското женско авторство од XIX век уште повеќе добива на зна­чење. Всушност, за него можеме да дадеме и историска конотација и да го ана­лизираме и од гледна точка на првичните обиди за еманципација на же­ните во општеството. Во оваа насока, ќе се послужиме со зборовите на Јад­ранка Владова дека: „и покрај тоа што не постои машко писмо, мораме да се соочиме со нешто што би можеле да го на­речеме и еманципација на женското авторство кое може и историски да се лоцира со својата засилена активност“. Како што можеме да видиме, таа активност за еманципација на жените не е појава исклучива само за XX век. Неа мора да ја вратиме малку поназад, во последните децении на XIX век, кога на територијата на Македонија започнале да се основаат првите женс­ки училишта, да се формираат првите женски организации и здру­же­ни­ја, кога учителките преку јавните говори започнале да ги бараат ос­нов­ни­те права за образование и кога, макар и скромно, започнале да творат и да објавуваат текстови.

За да ги претставиме тешките услови за активен јавен живот на Македонките, ќе го наведеме примерот со учителката Евгенија Ракиџиева, подоцна Јанчулева. Таа одржала повеќе говори во полза на жените и подготвила обемен извештај за женското образование во Прилеп. Ракиџиева се омажила за докторот Јордан Јанчулев, кој по извесно време заминал во Цариград на доусовршување. Поради тоа, според анонимната дописка од Солун упатена до цариградскиот весник Новини, „таа се грижела со труд и со своите средства да му олесни на својот сопруг да ги заврши науките. Тоа е редок пример за пофалба. Извршеното од г-ѓа Јанчулева е цел подвиг и достоен за поддршка“. Од друга страна, од членовите на Прилепската црковно-училишна општина, Јанчулева е опишана како мошне „енергична“ жена. Поради активностите што таа ги имала и во домот, но и надвор од него и кои успешно ги завршувала, за граѓаните станала пример, моделна жена, која со „под­виг“ успешно ги решавала проблемите од секојдневјето.

„Сопствената соба“ за Македонките од XIX век не постоела во физичка смисла. Тие можеле да ја проектираат само во својот ум. Она што останало со потписот на нивното перо е производ на културните промени кои настанале во македонското општествено и културно опкружување. Причините за скромната книжевна дејност, како што наведовме и погоре, ги наоѓаме во општествено-политичките услови во османлиската држава (а сотоа и во Македонија), во цврстиот патријархален систем и во традиционалниот поглед на светот, во немањето сопствена државност и кодифициран литературен јазик, во (полу) анархичната состојба која владеела во овие предели на Балканот, во немањето на имотна и животна безбедност, како и поради револуционерното движење кое ја опфатило Ма­ке­до­нија. Во нашиот случај, перото го замениле со пушките, бидејќи борбата за слобода речиси секогаш го надминува книжевниот порив.