БAJAЧКИТЕ ОБРЕДИ КАКО ДЕЛ ОД МАКЕДОНСКАТА НАРОДНА КУЛТУРА

БAJAЧКИТЕ ОБРЕДИ  КАКО ДЕЛ ОД МАКЕДОНСКАТА НАРОДНА КУЛТУРА

Баењето и шаманските практики

Шаманизмот се смета за една од најстарите практики на светот, а археолошките истражувања покажуваат дека шаманските техники се стари најмалку 20 000 години. Шаманите се духовни советници, личности што комуницираат со светот на духовите, со светот на предците, со  животните и  со билките. Тие се свештеници - медијатори, посредници меѓу луѓето и природните/натприродните сили, пророци и исцелители (во многу архаични општествени структури, шаманите ги нарекуваат  „medicine mаn“). 

Според М.Елијаде, шаманизмот е всушност прастара техника на екстаза.  Една од главните карактеристики на шаманското мистично искуство е тежнеењето кон рајот, обидот да се совлада издвоеноста во којашто се наоѓаат човечките битија. Влегувањето во екстаза и духовното патување во горниот или во долниот свет, најчесто се презема заради обраќање кон духовите за помош или заштита. Шаманот е свештеник, тој е лекар и духовен водач на своето племе. Шаманите играле значајна улога при одбраната на заедницата од мрачните сили и злите духови. Шаман е тунгуски термин што преку рускиот јазик навлегол во останатите светски јазици и како синоним за шаман се користат термините „маѓепсник“, „врач“ или „medicine man“, а во насока на нашите теории нема да погрешиме ако меѓу синонимите го сместиме и терминот „бајач“, во своето основно значење што се употребува на овие простори. 

Двата најчести начина да се стане шаман се следниве: со наследно пренесување на оваа функција или преку вродена дарба (внатрешен повик, избор). Иницијацијата најчесто започнува со состојба налик на некое душевно заболување, преку паѓање на шаманот во повеќедневен транс, а честопати идниот шаман сонува иницијациски соништа во коишто добива порака дека ќе стане шаман. Доколку иницијацијата помине успешно, шаманот станува единственото човечко битие во своето опкружување на коешто му се познати патиштата кон горниот и кон долниот свет и единствениот кој може да ги помине овие патишта.

 „Шаманизмот“ опфаќа традиционални верувања дека со светот владеат непознати сили и душите на мртвите, со коишто може да општи само посебно обдарено лице – шаман кој низ низа постапки и практики знае да дијагностицира, лекува, да ја упатува заедницата околу поднесувањето жртви и да ги испраќа душите на мртвите на другиот свет. Се верува и дека шаманите се лица што се способни да го контролираат времето, да остварат посебни односи со духовите, односно да стекнат контрола врз нив, да толкуваат пророчки соништа, да изведуваат астрални проекции – патувања со духот и притоа да патуваат низ горните и долните светови. Оваа традиција постои насекаде низ светот уште од предисториски времиња. Остатоци од шаманизмот се наоѓаат на сите континенти, а овој феномен денес е најприсутен во Средна Азија и во Африка.

Поради иницијациите што ги поминува, откако ќе ги совлада техниките на екстазата, се верува дека шаманот може сигурно да го напушти своето тело и да истражува низ многу оддалечени пространства. Состојбата на транс, шаманот ја постигнува преку танц, музика, пост, медитации, автохипноза, а во некои случаи и преку употреба на наркотици. Поимот „транс“ опишува своеволно изменета состојба на свеста при којашто се менува перципирањето и доживувањето на времето и просторот, а чувствените податоци се восприемаат на поинаков начин. Состојбата на транс овозможува пристап кон универзалното поле на свеста, што ги надминува индивидуалното свесно и несвесно. За постоењето  и значењето на универзалното поле на свеста  говорат различните древни традиции и современи учења, притоа употребувајќи ги термините што помалку или повеќе го опишуваат истиот феномен. Така К.Г.Јунг зборува за „колективното несвесно“, хиндуистичката филозофија за „Акаша записите“, биологот Руперт Шелдрејк за „полето на помнење“ што ја обвива земјата и сл. Влегувањето во состојба на транс е природна способност на човекот што овозможува пристап до различните нивоа на свеста и може да енергетизира, да ја активира вродената сила за „самоисцелување“ и да го отвори патот кон внатрешниот креативен потенцијал.

Американскиот антрополог Мајкл Харнер, кој поминал низ иницијацијата на еден шаман во Јужна Америка, ја развил техниката за влегување во променетата состојба на свеста без употреба на опојни средства, само со помош на ритамот на шаманските тапани. Во таа екстатична состојба личноста доаѓа во контакт со животната сила и со архаичната исцелувачка мудрост на внатрешниот шаман. До шаманско исцелување доаѓа преку  спојување на инстиктивната мудрост на природата што е втисната во нашите тела, со свесноста на разумот.  

Марсел Мос говори за шаманот (le magicien) како за вршител на магиски обред (Социологија и антропологија, 80). Концептот на Мос за шаманистичката моќ се протега отаде формализациите и дефинициите. Според него, оној којшто се служи со магиска формула создава еден континуитет меѓу својата моќ (моќта на шаманот) и членовите коишто се дел од тајниот иницијациски собир. 

     Резултатите од истражувањата на антрополозите, историчарите на религиите, етнолозите (Фрејзер, Мос, Јунг, Елијаде, Диран, Башлар, Строс), го заокружуваат ликот на магот (шаманот) „обврзан“ во својата поетска музичка дарба што се зголемува за време на церемонијата. Церемонијата ја следат вистински трансови, екстази, хипнотички сеанси, нервни феномени, погодни за правење магија. Шаманот ја буди публиката, ја принудува да следи, ја наведува да верува во необични сили, инкантации, коишто магијата ја чинат дејствена. Покрај магиските техники, шаманите се извонредни познавачи на лекувањето со помош на лековити растенија и напитоци.

Шаманот се разликува од останатите исцелители по тоа што работи исклучиво во изменета состојба на свеста. Во таа состојба што Мајкл Харнер ја нарекува шаманска состојба на свеста, архетипската меморија на шаманот му допушта да ја доживее силата на исцелување на минералниот, билниот и животинскиот свет. Во таа состојба, шаманот останува со целосно будна свест и контрола над разумот. Шаманот го води својот пациент во контакт со колективното несвесно каде што се среќава и се поврзува со архетипските ресурси, а самоисцелувањето е поттикнато преку будењето на архетипот на внатрешниот шаман. Симболички, шаманското искуство повторно ја воспоставува врската свесно-несвесно и се случува нов центар на организација на свеста – ново себство што го води процесот на спојување на инстинктивната свест со свеста на разумот. Воден од својот „внатрешен шаман“, пациентот во целост доаѓа во допир со својата внатрешна самоисцелувачка моќ.

Оттука, се наметнува и споредбата на шаманите со басмарките во македонската народна култура, како лица со (најчесто) наследено предадено знаење коишто, дејствувајќи со цел да се случи одредена промена (пред сè, нечие оздравување), им се обраќаат на непознати и виши сили, притоа паѓајќи во еден вид транс-екстаза, при што, според своите, како и уверувањата на околината, тие само стануваат канал низ којшто протекува енергијата што доаѓа од некој мистичен и неодреден извор, насочувајќи се кон постигнувањето на бараната цел. Во таа насока, и лицата што на нашите простори работат баење или терапии што се слични на баењето, самите не се свесни од каде потекнуваат дел од басмите и постапките што ги изведуваат при овие чинови, но се уверени дека станува збор за канализирана и свесна енергија. 

Паѓањето во транс е карактеристично и за македонските русалии, кои ова го практикувале на големите пагански празници (некои од нив наследени како празници и во христијанството). Покрај русалиските обредни игри, на Балканот постојат и други обредни трансни игри со шаманистичка основа, кои во основа ја имаат исцелителната практика: играта аугучари на ароманските сточари, слична на романските калушари, српските краљици и други. 

За допирните точки меѓу својата исцелувачка работа и шаманизмот, сведочи и терапевтот Константин Кајшаров кој лекува со помош на вербалната техника наречена Светиот шепот. Кајшаров  вели: „Можеби станува збор за облик на некој возвишен шаманизам. Баењето кај нас е класично баење, но кога истото е придружено со звуци или со некои брзи движења, манифестација кога ги употребуваме рацете или погледот итн. (зависи што се користи како проводник на  енергија во тој момент), наликува на еден тип на шаманизам, што е една посложена процедура на третирање, односно со сè, со целото свое битие ти си отворен енергијата да тече низ тебе, а човекот што е пред тебе, на свесно ниво, без хипноза, без автосугестија, е отворен да го прими она што веќе му се дава. Јас во тој момент сум присутен, но на моменти можам да бидам и отворен за други битија низ мене. Свесен сум, не сум во транс, а сум ослободен, на некое друго ниво, тогаш не судам, не размислувам, јас сум само канал... Се ослободувам да бидам проводник за тие виши битија, за таа високофреквентна енергија која те обзема, започнува да протекува низ тебе и тогаш ти се појавуваат тие креативни и инспиративни моменти, за коишто човек не мора да е многу интелигентен и начитан па да му испливаат од потсвеста во свеста. Значи, буквално ги носиш како еден код кој доаѓа од некаде...“ -  истакнува Кајшаров.

  Како што шаманот ја испраќа својата душа на мистичното „патување по вертикала“, исто така се смета и дека бајачките можат да ја раздвојат својата душа од телото. Прашањето за душата е подеднакво важно и во баењата на јужнословенските народи и во шаманизмот. Вообичаена постапка при баењето е непрекинато проѕевање, чијашто смисла се толкува како борба на бајачката со нечистите сили – предизвикувачи на болеста. Во околината на Скопје е запишано: Верује се да се бајалице, док лече, боре са маџијама. 

Врската  на  баењето со шаманистичките техники и практики се согледува и во однос на тајните јазици што се употребуваат во некои баења. Имено, бајачката некогаш бае басма чијашто смисла не ја разбира – целосно или делумно, можеби поради архаичниот јазик или деформацијата на басмите до којашто доаѓа во текот на нивното предавање на други бајачи. Исто така, се верува дека тоа е и тајниот јазик на којшто бајачките комуницираат со демонските сили. Според многу истражувачи, меѓу коишто е и М. Елијаде: „во однос на неговата иницијација, шаманот треба да го научи тајниот јазик што ќе го употребува за време на сеансите за комуникација со духовите на предците или на животните. Понекогаш, таквиот јазик му се дава на шаманот за време на неговата иницијација. Секој шаман исто така има своја посебна  песна, што ја користи за да ги повика духовите“.

 Раденковиќ, пак, по ова прашање заклучува дека „не постојат цврсти докази дека народните баења се продожение на шаманизмот. Поверојатно е дека овие два архаични система произлегуваат од некој постар облик“. Но, она што е заедничко и кај баењата и кај шаманизмот е дека и двете форми на обредно лекување одиграле значајна улога во одбраната на психичкиот интегритет на заедницата. Ова се однесува најмногу на фактот дека луѓето - припадници на заедницата се уверени дека еден нивен човек може да им помогне во критичните ситуации предизвикани од жителите на невидливиот свет, односно дека е утешно и охрабрувачко да се знае дека еден член на заедницата е способен да го види она што е скриено и невидливо за останатите и да даде непосредни и одредени известувања за натприродните светови.