За појавата и развојот на македонската женска писменост и творештво, односно авторство (она што некои го нарекуваат женско писмо), голема улога одиграле општествено-културните услови во XIX век. Покрај различните културни услови во Македонија во однос на слободните балкански, како и западноевропските земји, постои и уште една суштинска разлика во понатамошниот развој на македонското женско авторство. Соседните балкански земји (Србија, Бугарија и Грција) веќе ја имале воспоставена својата државност, па жените можеле да создаваат во релативно побезбедни и во секаква друга смисла подобри услови за разлика од македонските жени. За да добиеме поцелосна слика за неможноста на жените да продрат во јавниот живот, доволно е да знаеме дека во ова време ниту мажите немале гаранција за неповредливост при движењето, односно основни права за живот. Во речиси целиот XIX век, балканските поседи на османлиската држава претставувале мегдан за борба на локалните аги и бегови, на арамиските банди и на револуционерни борби од ослободителен карактер.
Сликовит пример за односот на локалните власти кон домашното македонско население наспроти странските државјани, ни нудат англиските патнички Аделина Ирби и Мјуир Макензи. Тие, патувајќи низ Македонија запишале дека имале многу проблеми со турските властодршци. Затоа, во еден нивен патопис запишале дека нивниот преведувач, селанец, бил изложен на постојани опасности и „секое влијание му беше одземено затоа што не носеше европска облека“. А треба да знаеме дека огромното мнозинство од македонското население живеело во рурални средини или, пак, било новодојдено во градовите, но со задржани селски навики и облека. Затоа, ако на Англичанката Вирџинија Вулф ѝ било тешко да твори во 1928 година, бидејќи „жената мора да има пари и своја сопствена соба ако сака да пишува романи“, тогаш можеме само да претпоставиме со какви тешкотии се соочувале македонските жени. Од нив се очекувало да имаат повеќе деца кои, најчесто, самите требало да ги изгледаат во фамилијарна заедница која можела да брои и до педесетина членови, без никаква можност за интимно катче, во систем што не им овозможувал право на наследство (а со тоа и издршка), односно во заедница во која често пати мажите отсуствувале од домот (поради печалба, трговија, револуционерен ангажман).
Значи, можеме да ја потврдиме константната зафатеност на жените во домот. Меѓутоа, ако се суди според нивните сопрузи, тие тука биле релативно безбедни. Надвор од портите постоеле фактори што можеле да го загрозат нивниот живот. Постојат бројни записи во поетските, прозните и драмските дела на македонските автори кои даваат описи за грабања на девојки, за силувања и за насилни потурчувања. Да се потсетиме и дека една од најпознатите македонски драми Македонска крвава свадба од Војдан Чернодрински како главен мотив го има грабнувањето на момата Цвета на отворено, во полето каде што се работело. Многубројни примери за вакви насилства има и во народните песни. И тоа е една од причините поради која сметаме дека можностите на македонските жени за литературна активност биле сведени на минимум. Сепак, енергијата и потребата за задоволување на интелектуалниот и творечки немир резултирале со, како што вели Е. Шовалтер „суштински женски уметнички форми, начини на изразување кои природно произлегуваат од женските импулси за грижа и за штедење, и тие сочинуваат еден женски јазик неразбирлив за машката публика или читатели“. Во овие уметнички форми на женското изразување, покрај ракотворбите, ги вбројуваме и интерпретирањето и пресоздавањето на народните песни. Така, пишувајќи за народните пејачки, некои нашп книжевни историчари одат чекор подалеку, именувајќи ги како „македонски поетеси“, а нивното творештво како „женско поетско писмо“, односно „македонско женско писмо на 19 век“. Ако го прифатиме тврдењето дека надарените народни пејачки создавале и пресоздавале песни (во усното творештво), односно дека се нивни авторки, тогаш македонското женско творештво во XIX век добива низа квалитетни имиња што треба да најдат место во нашата книжевна историја.
За оние жени, пак, што успеале да остават сопствен писмен запис, можеме да кажеме дека успеале да ги надвишат средината, стереотипите и ограничувањата, на тој начин станувајќи вистински пример за покажување на борбеноста на женскиот дух. За жал, поради силно изразените предрасуди дека на жените не им прилега јавниот настап, ниту да се потпишуваат со име и презиме, дел од нив никогаш не го обелодениле својот идентитет. Нивните текстови се објавувани како анонимни дописки, со иницијали или, пак, со псевдоним(и). На таков начин, целосната претстава за женското творештво во Македонија е значително осиромашена за поголем број авторки. Сепак, веќе регистрираните публицистички текстови на Марија Хр. Зрнева, Славка Динкова, Евтимица Јанчева, како и ракописната оставштина на Анастасија Милошова, Митра Миладинова и други жени, даваат до знаење за нивните напори да покажат видливост и да покажат пркос, како и да ги реализираат, барем во дел, своите креативни енергии.
Во XIX век од жените се очекувало да бидат ќерки, сопруги и мајки, па главната работа што им недостасувала било времето. А сепак, постојат повеќе случаи кога овие ќерки, сопруги и мајки биле и учителки, но и авторки. Успешното менаџирање на домашните и надворешните обврски го оценуваме како вистински подвиг на македонските жени, а на таков начин, македонското женско авторство од XIX век уште повеќе добива на значење. Всушност, за него можеме да дадеме и историска конотација и да го анализираме и од гледна точка на првичните обиди за еманципација на жените во општеството. Во оваа насока, ќе се послужиме со зборовите на Јадранка Владова дека: „и покрај тоа што не постои машко писмо, мораме да се соочиме со нешто што би можеле да го наречеме и еманципација на женското авторство кое може и историски да се лоцира со својата засилена активност“. Како што можеме да видиме, таа активност за еманципација на жените не е појава исклучива само за XX век. Неа мора да ја вратиме малку поназад, во последните децении на XIX век, кога на територијата на Македонија започнале да се основаат првите женски училишта, да се формираат првите женски организации и здруженија, кога учителките преку јавните говори започнале да ги бараат основните права за образование и кога, макар и скромно, започнале да творат и да објавуваат текстови.
ЗадагипретставиметешкитеусловизаактивенјавенживотнаМакедонките, ќегонаведемепримеротсоучителкатаЕвгенијаРакиџиева, подоцнаЈанчулева. Тааодржалаповеќеговоривоползанажените и подготвилаобеменизвештајзаженскотообразованиевоПрилеп. РакиџиевасеомажилазадокторотЈорданЈанчулев, којпоизвесновремезаминалвоЦариграднадоусовршување. Порадитоа, спореданонимната допискаодСолун упатена до цариградскиотвесникНовини, „таасегрижеласотруд и сосвоитесредствадамуолеснинасвојотсопругдагизавршинауките. Тоа е редокпримерзапофалба. Извршенотоод г-ѓаЈанчулева е целподвиг и достоензаподдршка“.Оддругастрана, одчленовитенаПрилепскатацрковно-училишнаопштина, Јанчулева е опишанакакомошне „енергична“ жена. Порадиактивноститештотаагиимала и водомот, но и надвороднего и коиуспешногизавршувала, заграѓанитестаналапример, моделнажена, којасо „подвиг“ успешногирешавалапроблемитеодсекојдневјето.
„Сопственатасоба“ заМакедонкитеод XIX векнепостоелавофизичкасмисла. Тиеможеледајапроектираатсамовосвојотум. Онаштоостаналосопотписотнанивнотоперо е производнакултурнитепроменикоинастаналевомакедонскотоопштествено и културноопкружување. Причинитезаскромнатакнижевнадејност, какоштонаведовме и погоре, гинаоѓамевоопштествено-политичкитеусловивоосманлискатадржава (а сотоа и воМакедонија), воцврстиотпатријархаленсистем и вотрадиционалниотпогледнасветот, вонемањетосопственадржавност и кодифициранлитературенјазик, во (полу)анархичнатасостојбакојавладеелавоовиепределинаБалканот, вонемањетонаимотна и животнабезбедност, како и порадиреволуционернотодвижењекоејаопфатилоМакедонија. Вонашиотслучај, перотогозаменилесопушките, бидејќиборбатазаслободаречисисекогашгонадминувакнижевниотпорив.
