Татко

Татко

Секако дека, како што стареше, почесто размислуваше за своите родители.
Особено бидејќи имаше два сина, веќе возрасни, женети, со челад. Иако меѓу него
и нив немаше некои отворени судири, тој чувствуваше некоја напнатост во
односите со нив. Си велеше: тој е стара генерација, тие млада, отсекогаш имало
такво нешто меѓу татковците и децата.
Размислата за татко му и мајка му, беше почеста особено откако се донесе
законот за денационализација. Нешто, на што не размислувал со години, сега му
се наметна како проблем: татко му имаше куќа, два дуќани во Стара чаршија,
градина во бутелско поле. Куќата беше во Буњаковец и беше урната многу
одамна, на нејзино место и наоколу сега се наоѓаа повеќекатни згради, дел е под
улицата Партизанска, градината, исто така, не постои, по земјотресот на целото
тоа поле се изградија станови. Земјиштето беше платено по оние цени што тогаш
речиси не беше ништо, но мајка му и сестра му добија станче во зградата спроти
пазарчето, во кое живееја осаменички живот. Меѓутоа, дуќаните уште постоеја,
ене ги речиси на почетокот на чаршијата, еден до друг, во зграда мошне
руинирана, но во која сѐ уште се работеше. Тие беа национализирани уште во
1948 година.
Тој сега имаше речиси осумдесет години. Подолго време пензионер. За жал сам,
зашто жена му почина пред три години. Станот му беше голем, преголем за него,
се врткаше и шуткаше низ него, еве толку години не знае што да прави со него. А
сега му се испречи и прашањето за денационализацијата на дуќаните. За него тоа
прашање не беше едноставно, затоа што беше поврзано со некои работи кои го
потсетуваа на неговите односи со татко му.
Во Втората светска војна, тој беше активист, потоа и член на комунистичката
младина. Таа беше вклучена во илегалниот отпор. Тој водеше и една тројка, која
беше, како и некои други, употребувана за различни задачи, од курирски, до
саботерски. Беа млади, матуранти и ученици од Втората машка гимназија, која
работеше во старата зграда на Идадија – некогашната турска гимназија. Иако,
можеби, сѐ она што го работеа изгледаше како игра од нивните сакани предвоени
стрипови, сепак имаше сериозни опасности да настрадаат во некоја од тие, како
што ги нарекуваа – акции. Особено беше заострена состојбата во 1942 година,
кога посилно се почувствува окупаторската бугарска власт и со бројни апсења,
судења и убиства, што беше проследено и со поизразит недостиг на храна, на
облека, на обувки, на сѐ.
Со другарите се собираа и во неговата семејна куќа, и на некои други места.
Неговите родители знаеја, или претчувствуваа нешто, подолго време не сакаа да
прашат што тој и неговите другари зборуваат зад затворената врата од неговата
соба, но еден ден неговиот татко, на излегување од дома, го запре и го праша.
Или, подобро речено, заклучи дека тие се занимаваат со опасна работа и дека тој
треба да внимава не само на себе, туку и на своето семејство. Имаш татко, имаш
мајка и имаш сестра!
– рече таткото, – зар сите ќе не испратиш во затвор?
Секако дека можеше да му одговори: не се грижи, стари, ништо лошо нема да ѝ се
случи на оваа куќа – но, наместо тоа, рече: ние сме во борба, во борба за

ослободување на нашата земја од фашистичкиот окупатор, секако дека во таа
борба може да има и жртви, но… Дали сакаше да го убеди стариот дека не треба
да се грижи, дека сѐ е под контрола, меѓутоа бидејќи не најде соодветен збор
запра, или стариот го прекина: – Е синко, синко, и оваа куќа е изградена со многу
жртвување, со многу работа се дојде до неа.
Разговорот беше завршен. Таткото си излезе да оди во дуќаните, тој излезе да се
види со другарите, мајка му остана зад нив кршејќи раце.
Од двата дуќана, што татко му ги држеше, едниот беше штофара, а другиот
кинкалерија. Тие беа мошне пространи, во приземјето на една зграда која, над
дуќаните, имаше уште еден кат, кој беше употребуван и како работна просторија
на татко му, и како склад, а под дуќаните пак, имаше визба, поделена на две:
едниот дел се употребуваше, исто така како магацински простор, а другиот за
сместување дрва и јаглен за печките со кои, зиме, се грееја горните дуќани и
простории. Татко му имаше вработено по двајца работници, или како што тогаш ги
нарекуваа – трговски помошници: машките беа во штофарата, женските во
кинкалеријата. Татко му им беше напомош секогаш, особено во скопскиот пазарен
ден вторник, кога и мајка му доаѓаше да се најде, барем, на каса, во
кинкалеријата, во која се натрупуваа повеќе муштерии. Таткото ги поштедуваше
од работа синот – гимназист „кој треба да учи“ и ќерката која „сѐ уште е мала.“
Пред војната имаше што да се купува и да се продава и неговото семејство
важеше за заможно, за имашливо. Тој никогаш не се прашуваше колкаво е тоа
богатство на семејството. Знаеше, сепак, дека не се гладни, дека се облекуваат
убаво, дека неговите ќе можат да ги школуваат децата, дури и на студии. Таткото
имаше школо колку што во негово време можел да има – егзархиска прогимназија
во турско време и два класа учителска школа во прво српско, по балканските
војни. Но не можеше да го заврши учењето за учител, бидејќи српската војска се
повлече од Скопје во 1916 година, кога дојдоа бугарските, гсрманските и
австриските војски. Се вработи во кинкалеријата на Фарук бег, кој го држеше и
другиот дуќан, штофарата. Целата зграда беше негова сопственост, како и
трговијата.
По крајот на Првата светска војна и доаѓањето на „друго српско“, почна преселба
на турските семејства од Скопје, за Турција. Ја продаваа земјата, ги продаваа
куќите, дуќаните, мебелот, со парите в рака и со по некој куфер, си заминуваа од
родниот град, не без жал и мака. Но, времињата беа такви.
Фарук бег му понуди на татко му да го купи дуќанот. Татко му немаше толку пари.
Требаше да зајми – и позајми од Француско-српската банка (која во турско време
беше француско-отоманска банка), во која еден од големите акционери беше и
Буњак, српски дојденец. Хипотекарен залог беа токму дуќаните. А Фарук бег на
татко му му ја остави градината во Бутел: „Ми беше чесен работник, да ме
помниш за добро – ти ја давам и да ја чуваш, со овошките, со зарзаватот, со
јаготките… “
Така татко му се здоби со имотот. Со благослов од некогашниот негов газда. А
кога, во годините потоа, застана на нозе, кога го врати долгот во банката, Буњак
му рече: Гледам дека си трговец со усул, затоа – ако немаш куќа – да ти
предложам: во Каршијак, гледаш и самиот, зад Бурманли џамија, имам плацови и
таму веќе многумина домаќини градат домови. Ако сакаш, еве пак да земеш заем,

да си купиш место за градба и да си приправиш некоја куќа. За хипотека – еве ти ги
пак дуќаните, тие ти носат среќа.
Така и се стори. Една куќа, за она време мошне модерна, убава, со пространа
бања. Вода во куќата – та тоа беше посебен благодет. И бања – со котел кој се
загреваше со дрва. А околу куќата – убав двор, со тревник, со цвеќе, со ограда која
ѝ личеше.
Тој не се сеќава како било кога се преселиле од старата куќа во Топаана во оваа
новава во Буњаковец. Всушност, тоа било делење од дедо му и баба му. Сигурно
дека им било тешко, едно машко, родено последно, по пет ќерки. Се сеќава дека,
веќе потпораснат, од време на време одеше кај дедото и бабата на гости. Му се
чинеше дека патот до нив е долг. Требаше да се помине по дрвеното мовче покрај
театарот, потоа покрај црквата свети Димитрија до чаршијата, низ неа до Бит
пазар, од таму, по Серава (која во тој дел не беше покриена) до старата куќа во
која се родил татко му. Понекогаш одеа сите заедно (по повод некој празник,
најчесто), понекогаш одеше сам. Дедото и бабата ги памети од времето во кое тие
беа веќе мошне стари и кога времето го поминуваа дома. Старата куќа беше
мала, клапната, со дворче заградено од сите страни со висок керпичен ѕид. Но,
нему му беше убава, во неа многу работи му наспомнуваа на татко му, кого, во тие
години, го обожуваше.
Подоцна се случи да не е толку приврзан кон таткото. Можеби тоа беше почнало
во времето на пубертетот? Или, можеби, откако почна да се дружи со ученици од
погорните класови „кои го организираа”? Со нив се среќаваше често, разговараа
на многу теми. Си позајмуваа книги од напредни писатели. Го читаа Горки, го
читаа Б. Травен. Социјалната неправда ги вознемируваше. Да, тој беше син на
богаташ (така мислеа неговите пријатели), добро му е, но треба да се види
животот вон Буњаковец, да се појде во сиромашните маала. Да се согледаат
проблемите на работниците, на малите занаетчии кои ги уништува индустријата.
Трговците се богатат врз грбот на сите. Отпрвин сето тоа го прифаќаше како една
општа идеја, никогаш конкретно не гледајќи во таткото „класен непријател на
работниците“. Но, го погоди посебно еден настан: дома им дојде една средовечна
жена, која сакаше да се види со татко му. Таа го молеше да ѝ даде на заем
извесна сума пари, кои ќе ги врати наскоро, со работа во кинкалеријата. Татко му ѝ
одрече помош и тоа со мошне груби зборови. Наеднаш виде едно негово Друго
лице на дрзок, подбивен, немилосрден човек. Тој не се прашуваше која е таа
жена, зошто ги бара тие пари, од каде решителното одбивање на татко му да ѝ
помогне. Го возбуди сето тоа, уште повеќе дека, откако жената си отиде, татко му
влезе во собата каде што беше прибрано семејството и како ништо да не било,
насмевнат, ѝ се обрна на жена му и ја замоли да му направи кафе, ја погали
ќеркичката и седна на столот, видно задоволен од нешто – зар од тоа што така се
однесе со молителката?
Тој тогаш излезе од дома, појде на корзо, каде што можеше да сретне некој од
другарите. По пат мислеше – ете тоа е немилосрдноста на богаташите. Одат в
црква, слушаат за милосрдието, ставаат на тасот што го носи клисарот некоја
помала или поголема пара и со тоа си го исполнуваат чувството дека сѐ што
прават е како што господ и неговиот син кажале.

За време на окупацијата тој сосем се оддалечи од татко си. Тоа го забележуваше
мајка му. Не изрече прекор, но тој го читаше него во нејзиниот поглед, го
насетуваше на нејзините усни, низ некој збор што таа го изречуваше со зарипнат
глас, како да ја загушуваше нешто, веројатно неизречените зборови на прекорот.
Градот беше ослободен, војната продолжи нагоре, во другите делови на земјата.
Него го задржаа, не го пуштија со војската, рекоа дека им се потребни писмени
луѓе. Го пратија да биде новинар во Радио Скопје. Зградата на радиото беше
мошне близу до нивната куќа. Порано често поминуваше по улицата каде што се
наоѓаше таа.
Кога, во декември 1944 година влегоа внатре – остатоците од борбите околу
радиото, водени еден месец пред тоа, при ослободувањето на градот, беа
расчистени, иако на фасадата можеше да се види по некоја дупка од куршуми.
Беше примен како новинар. Секако, имаше некакво искуство во пишувањето. Како
ученик ѝ припаѓаше на книжевната секција, во која се претстави со расказ
посветен на аргатот кој работи на беговската нива и го дели својот труд и принос
со него. Насловот беше – „Исполџија“. Тоа беше некоја сказна какви што,
всушност, се раскажуваа во семејствата, потсетувајќи се на ропството под
Турците. Едно општо место. Како и да е, како и мнозина негови врсници, тој се
обидуваше да пишува нешто, силно поттикнат од литературата што ја читаше.
Позначајна, можеби, беше неговата работа како учесник во издавањето на еден
таен билтен, „Весник“, кој излегуваше седмично, и од кој се успеа да се објават
седум броеви во 1942 година. Тој беше умножуван на циклостил во петшестотини
примероци и распарчуван во градот. Учествуваше и во работата и растурањето на
некои летоци. Материјалот за печатење го земаа од книжарницата „Шар“ на Лазар
Танев, стар комунистички активист.
А еве сега, со тоа мало искуство беше во редакцијата на радиото. Ги запозна од
поблиску оние што работеа во него, меѓу кои силен впечаток оставаше Владо
Малевски – Тале, кој беше сѐ – од спикер, до уредник и новинар. Потоа, за главен
раководител на радиото, дојде Коле Чашуле, пргав, зборлест, кому зборот му
течеше без застој, секогаш интересен, секогаш со некои нови забележувања, со
некои поинакви толкувања.
Неговото новинарство не траеше долго. Речиси две години. Притоа, повеќе беше
во редакцијата, симнуваше вести од радио апаратот што го имаа во канцеларијата
– од други радио станици, или пак примаше вести по телефон. Ги редактираше и
ги носеше кај дежурниот уредник на вестите. Зар беа незадоволни од него, кога го
повикаа во Комитетот за да му речат да се подготви да студира. Ќе одиш во
Белград, му рекоа. Ќе студираш право. Нашата држава има потреба од уредување
според закони. Ќе треба да се пишуваат, не само да се препишуваат.
Овој предлог му беше дојден како нарачан. Та цело време мислеше на тоа како да
го продолжи школувањето – беше матурирал во 1943 година, кога се најавуваше и
отворање во Скопје на бугарски историско-филолошки факултет. Од трите групи
на студии – за историја, филологија и географија, мислеше дека ќе биде под
најмало идеолошко оптоварување да студира на последнава. Но, од некои
причини – факултетот не беше отворен, иако беше дури и определена зградата во
која тој ќе работи – онаа во која беше средношколската трговска академија. А

потоа следеа настани кои го сменија текот на работите. Поради кои и не можеше
да помисли да оди на студии во Софија.
Татко му, се чини, беше задоволен од тоа дека сепак ќе студира. Тој не се
искажуваше пред него за „овие новиве”, знаеше дека кај синот ќе наиде на остар
одговор, но – кога разбра дека тој ќе оди на студии – рече: добро е да се има
диплома в раце, добро е да се има некој занает во животот…
Во текот на неговите студии, кои ги започна есента 1946 година – се случуваа
толку тешки промени во животот на неговото семејство. Во 1947 година почнаа да
се создаваат занаетчиски и трговски кооперации. На татко му му ги одзедоа
дуќаните, со сета стока што беше во нив – тоа сега беше во една кооперација на
трговија со штофови и платна. Татко му протестираше, се противеше, не сакаше
да влезе во кооперацијата. Го прибраа во милицијата, да го „убедуваат”. Не сака
во кооперација? Значи, тој е ненароден елемент. Сака ли да го прогласат за воен
богаташ, па низ чаршијата да го водат како мечка, со закачени платна околу
вратот и со паролата врз гради на која ќе пишува „ратен богаташ“! Сака? Сака ли
да му наштети на синот, кого оваа власт го прати да студира во Белград? Синот е
наш другар, но се има граници, па и во стрпливоста, ќе бидеш затворен, ќе бидеш
суден, ќе бидеш презрен од оние од чии усти си им го земал лебот! Ќе сакаш ли и
син ти да се откаже од тебе?
Три дена затвор му беа доволни на татко му, да ги прифати сите докажувања
колку греши во однос на семејството, на синот, па и во однос на себеси. Дуќаните
беа одземени, таткото го ставија да биде шеф во едната од продавниците.
Доаѓаше дома папсан, не толку од работата, колку од она што се случуваше во
дуќаните. Сѐ беше попишано и сето тоа можеше да се дава со белешки. За
неполн месец дуќанот се испразни, се распарчаа штофовите, како и сѐ друго. Од
тоа се разболе таткото. Згора на тоа, станбената комисија беше го посетила
семејството, констатирала дека синот е на студии во Белград и дека една соба е
слободна и на семејството му натурија потстанар. Тоа беше еден млад офицер,
кој наскоро се ожени и ја доведе и жената. Едно е – кога треба да се употребуваат
кујната, бањата и клозетот од членовите на семејството, друго е кога сето тоа
треба да се дели со дојденци, сеедно колку би биле тие внимателни. А, за среќа,
беа внимателни. Офицерот постојано очекуваше да биде преместен во некој друг
град, па така да ја ослободи собата. Тоа потраја речиси две години. Офицерот
беше во КНОЈ, па често беше отсутен и по повеќе денови, така остануваше сама
младата невеста, која се учеше од мајка му да готви, за да може, некогаш – кога ќе
си имаат свој стан – и самата да домаќинствува.
Мајка му, со раката од сестра му, му пишуваше дека татко му сака да го види.
Дека не е добар со здравјето. Има мака со срцето. Покачен му е притисокот.
Почесто седи дома отколку што е на работа. Но, како да дојде дома, кога еве сега,
мора да се подготвува за испитите, откако ќе ги положи – ќе биде дома!
Тоа беше во јуни 1948 година. Кога при крајот на месецот се врати дома, тукушто
беа објавени писмата на Коминформот. Беше збунет. Среќа негова дека се најде
дома, тука не беше партиски поврзан, не мораше да оди на состаноци за да се
изјаснува. Се прибра в куќи, речиси не излегуваше, освен на прошетка до паркот,
рано претпладне, додека сѐ уште беше свежо. Таму учеше, се подготвуваше за
есенските испити. Кога одеше на плажа, тоа беше онаа последната, каде што

немаше многу луѓе. Не сакаше да се среќава ни со најблиските. Понекогаш одеше
в кино, на првата попладневна претстава – и пак дома. Некое сетило за опасност,
всушност, го бранеше? Денес така мисли, дека некој страв така управуваше со
него. Тогаш наоѓаше други оправдувања. Пред сѐ дека му е дадена задача
навреме да го заврши факултетот, дека високата политика е за великаните кои
беа во судир, во којa нема место за обичните војници. Кога коњите се клоцаат,
настрадува магарето меѓу нив.
Таткото одеше и доаѓаше од работа, беше задоволен дека синот е дома, дека
толку предано се посветил на учењето. Навечер, во топлите летни вечери,
седнуваа во градината, „додека да се проветрее станот од горештината“. Масата
беше сместена под една јасика, разгранета, со богата крошна, која преку ден
даваше сенка, а приквечер некоја свежина од ветрето кое ги растреперуваше
лисјата. Таткото сакаше да пивне ракија, изладена во коритцето под дворната
чешма, со мезе кое мајка му веќе беше го приготвила. Една чашка ракија и тој ќе
земеше. Разговорите што ги водеа беа за времето („пекол е Скопје лете, тоа ти е
тоа“), за пазарот, кој полека почнува да станува побогат, иако не е како некогаш,
но не и толку сиромашен како за време на окупацијата, потоа за некои роднини, за
некои познаници („Дали ти, Маре, слушна дека нашиот комшија од Топаана, Тане
папуџијата, починал? Бог да го прости!“). Иако тие денови весниците пишуваа за
судирот на југословенската партија со другите партии од Коминформот (народот
велеше – тоа е караница меѓу Сталин и Тито), иако и радиото постојано
соопштуваше за тоа, таткото и синот не сакаа да говорат за тоа.
Но, еднаш, по две испиени ракии, таткото се наведна кон него и доверливо, со
шепот, го праша: што е ова? Вистина ли е, или лага? Каде е тука Англија? Да
знаеш, што ќе речат Англичаните – тоа ќе биде… Што да му рече на таткото? Се
обиде, како во шега, да го праша: А ти, сѐ уште слушаш БиБиСи? Таткото се
сепна, ништо не рече. По една подолга пауза, таткото, натажено и со глас на
разочарување, без да ја подигне главата, рече: А дуќаните и со решение за
национализација, ги зедоа… Судот така пресудил.
Што можеше да му рече на татка си, која утеха би можел да му ја искаже. Пред да
појде на студии во Белград, во оние денови на восхит и целосна верба во идеите
и замислите за ново уредување, сигурно би му рекол нешто со срдит тон („право е
да му се врати на народот она што му припаѓа“), но денес, кога и самиот е
исполнет со некои сомневања, не може да рече ништо. – Се жалеше? – го праша
татко му. – Кому да се жалам? Која жалба била чуена од…. (малку се помисли како
да го каже тоа: од твоите?
– но не го рече тоа) оваа власт.
Така заврши разговорот таа вечер, никој не сакаше да влезе во кавга. – Многу
испив, рече таткото, ми се одврза јазикот. Ајде да се прибереме, на спиење, па
утре рано на работа. — Стана и тешко одејќи влезе во куќата. На вратата стоеше
мајка му, целата вознемирена да не дојде до расправија. Ги знаеше тешкотиите
на својот маж, кому му беше приврзана не само како сопруга, туку и како другар.
Се беа нашле во сиромаштијата, проживеаја еден дел од животот со грижите и
радостите со децата, со штедењето и печалењето за нив, со живот во кој имаше и
убавини и грижи („никој не знае што носи денот“). А сега го истрајуваа животот.
Дали со надежи во него? Дали со надежи ќерката, која ја родија седум години по

раѓањето синот и која е сѐ уште во школо? Летото помина, исполнето со Петтиот
конгрес на југословенската партија. Седеше покрај радиото, се обидуваше да ги
чита лекциите од студиите и да наслушнува што се говори. Говорниците од сите
републички партии му даваа поддршка на своето раководство. Но, имаше и еден
инцидент, кога некој од делегатите се обиде да ја урне едногласноста,
обвинувајќи некои раководители за непримерен живот. Го симнаа од говорницата.
Сеедно што овој настап беше со изнесување на некои приватни проблеми
(весниците утредента така го означија), него го возбуди тоа што има
незадоволници кои имаат смелост да станат и пред целата јавност да искажат
свои мислења. Сеедно што знаеше дека сето тоа не може да има вистински
последици, освен за самиот говорник. Тоа го направи уште попретпазлив и
позатворен.
Со татко му не го повторија разговорот за дуќаните. Татко му сѐ повеќе беше
загрижен за своето здравје. Имаше висок притисок. Нешто што тогаш се лечеше
со „пуштање крв“, односно со ставање пијавици на нозете. Мајка му, исто така,
беше загрижена за таа негова состојба. Одеше околу него, му угодуваше, гледаше
да не изрече збор што би го возбудил. Таткото ја прифаќаше таа загриженост со
внимание, не креваше глас, не зборуваше за понижувањето што го чувствува од
работата во штофарата, каде што го симнаа од шеф на обичен продавач. Малите
директори/ диктатори си го тераа своето самоволие, лечејќи ги своите некогашни
понижувања врз грбот на оние што се наоѓаа под нив. Тој самиот, макар и
оддалечен од она што беше секојдневен политички живот, можеше да ги насети
сите тие работи. Но, неговата убеденост во идејата и натаму беше цврста, и
натаму веруваше дека ќе бидат превозмогнати сите попатни слабости. Битно е да
се одржува генералната линија, да се остваруваат, едно по едно, сложените
форми на организација на државата, на нејзините институции, преку кои ќе се
уредуваат и средуваат сите работи и ќе се отстрануваат сите грди појави.
Неговите професори на факултетот говореа за потребата од законитост, мина
времето на револуцијата – демократијата е обратен процес од неа. Сите треба да
бидат еднакви пред законот, да нема повластени. Во тој миг ги имаше
повластените. Кои го негираа троцкизмот и неговата идеја за постојана
револуција, а во исто време пропагираа револуција која трае.
Но, чувствуваше, не, знаеше дека не треба да се приклонува кон сфаќањата на
татко му, кон неговата болка дека неправедно му било одземено нешто што тој,
заедно со жената, со многу жртви го спечалиле. Одобрувајќи му, врз себе би ја
презел обврската да се ангажира („да го видиш тоа со твоите големи другари”) – а
тоа не го сакаше. Ќе произлезеше дека тој се преокупира со ситносопственички
проблеми, дека сѐ уште во него тлее ситнобуржоаскиот менталитет. Конечно,
семејството и вака не живееше толку лошо, имаат толку колку и сите други. Како и
што треба.
Следната, 1949 година наеднаш се променија многу работи: се заостри
политиката спрема неистомислениците. Се бараше од секој член на партијата да
се искаже јасно и гласно за која политика е – за Титовата или Сталиновата. Кај
него веќе беше зацврстена одлуката – се разбира за Титовата политика. Гледаше
како на партиските состаноци на факултетот во Белград, се делеа луѓето,
мнозинството за Тито, малцинството за Сталин. Вториве, еден по еден,

исчезнуваа преку ноќ. Мракот падна врз сѐ, исчезнаа повоената восхитеност,
повоениот активизам и оптимизам, стравот се вовлече насекаде. На границите се
пукаше. Се собираа армии. Имаше упади во земјата од страна на некои пребези,
кои се беа изјасниле за Информбирото. Во еден таков судир загинало и младото
офицерче, привремениот потстанар кај нив, дома. Остана младата, тукушто
венчана жена сама. Бидејќи таа до тогаш не работеше ништо, еден ден си ги
собрала своите работи и заминала кај своите, во внатрешноста. Мајка му, со
раката на сестра му, му соопштуваше: Кутрата, поплака, па виде дека нема друго
чаре – си отиде дома во Ресен. Твојата соба е пак твоја. Со сестра ти ја
наместивме, кога ќе дојдеш – ќе си бидеш пак во неа. А татко ти е на боледување.
Толку. Тој не можеше да се врати во јуни, остана сѐ до септември – за да
подготвува испити, зашто малку заостанал. Не талкаше по белградските улици, но
излегуваше кога имаше демонстрации со протести против неправдите што
дотогашните братски земји од социјалистичкиот лагер ги вршеа над Југославија.
Беше чудно, но не се случи војна. Меѓутоа, народот беше вратен во сиромаштија
каква што беше за време на окупацијата. Немаше ништо. Од сите страни земјата
беше затворена. а Запад гледаше сеир и сѐ уште не помагаше.
При крајот на септември 1950 година дипломираше. Пред да си оди дома, неколку
дена се шеташе низ градот во кој помина четири години – а никогаш не го запозна
доволно добро. Никогаш не стаса да ужива на Калемегдан, како сега, под благата
топлина на септемвриското сонце. Овојпат тоа го можеше. Како сега да ги виде
Дунав и Сава, како се спојуваат и течат понатаму во еден тек. Како сега да го
забележа споменикот на победникот, среде паркот извишен. Како дури сега да го
виде павилјонот Цвијета Зузориќ. Што гледаше во театрите во овој град? Неколку
претстави случајно одбрани. Почесто одеше во кино. Во книжарниците одвај
ѕирнуваше, само ако бара некоја одредена стручна книга, која не се продава на
неговиот факултет. Кои улици ги запозна, освен оние кои водеа од Студентскиот
дом до Правниот факултет? Си мислеше, не стаса ни да се вљуби. Толку се
осами, веројатно исплашен од ненужни познанства. Па затоа, можеби, неговите
колеги го сметаа за чудак. Кој не знае ништо друго – освен учењето. Никој од нив,
веројатно, не можеше да претпостави дека неговата осаменост почна да се
создава отпрвин од желбата да ја исполни „доверената задача”, а потоа од
стравот да не згреши во времето кое доаѓаше, да не направи погрешен чекор кој
би го одвел во опасна насока. Сепак, тој не беше син на селанец, на работник, за
да му биде простено поради незнаење, туку потекнуваше од ситнобуржоаско
семејство. Тоа го пишуваше и самиот во анкетните листови кои ги пополнуваше,
на пример, при упис на следната година на студиите.
Годината 1950, сепак, беше поинаква од претходните години. Се намали
надворешниот притисок, опасноста од војна беше помала, започна да доаѓа
помош од западниот свет: сето тоа, сепак, требаше да се оправда, „политички да
се објасни”. Ете, се случи неразбирлив судир меѓу комунистичките партии,
југословенската е неправедно обвинета, но сеедно – ние си остануваме на нашата
линија да градиме социјализам, ако Запад сака да помага – нека помага, но
нашата слобода не ја продаваме… и сѐ во таа смисла. Нему му беа прифатливи
тие политички промени, зошто не, сепак правдата е на нашата страна, нели?
Затворањата на оние што не мислеа така – продолжија, но самиот тој веќе се

чувствуваше сигурен, околу него ги нема толку кодошите кои би можеле да го
накодошат без причини – но со последици.
Го напушташе Белград, без некоја жал, без некоја носталгија, во него, вон
студиите, не остануваше ништо посебно, по некоја симпатија за некоја колешка,
по некоја попатна средба со некоја девојка со која се стискал во некој влез и се
бакнувал површно, со страв да не му се случи, потоа, некоја непријатност. Си
мислеше – ќе има други навраќања во тој град, кога ќе има можност да го запознае
во него она што не го запознал за време на четиригодишните студии. Како и што
се случи, во годините подоцна. Се врати дома, се пријави во кадровската
комисија. Па, богати, каде си до сега? Што правеше овие години? Си студирал?
Добро, ама беше ред да дојдеш, да кажеш до каде си, да знаевме кога ќе
завршиш… Не си знаел? Требало да знаеш, другар. Добро, пополни го анкетниот
лист, че го види комисијата. Ама немој, богати, сигурно че има работа, ние имаме
потреба од школовани луѓе! Па види, богати, ти си завршил со одличен успех?
Браво, другар, браво… че видиме. че видиме…
Излезе од зградата на ЦК, си мислеше, со подбив – од каде ли е овој „богатинов“
со неговото „че видиме“? Така ли зборува, или некого имитира? Беше време на
мутанти и имитанти. Но, сеедно, ништо не е страшно, добро дека е дома.
Неговото враќање дома, и татко му, и мајка му, и сестра му го пречекаа со голема
радост. За миг беше потисната големата загриженост поради здравјето на татко
му. Тој беше се решил да оди во пензија. „Не можам повеќе да работам со оние
ваши будали!“ – се нервираше тој. Собираше некакви документи. Какви можеше
тогаш да се соберат за пензионирање? Лични искази, потврдени од сведоци,
негови врсници, кои го познавале и знаеле дека, навистина, почнал да работи во
чаршијата од шеснаесета години. Добро, се смета стажот дури од осумнаесет
години. Колку години работел? Триесет и четири. Колку години има? Педесет и
две. Немаш услови, освен за инвалидска. Немаш и старост. Поради тоа таткото
мораше да оди и по комисии кои би му го овериле нарушеното здравје. Сето тоа
траеше и траеше, мина цела една година додека да се пензионира. Всушност му
дотече времето за редовната пензија. Попусти му беа одењата по комисии. Но,
сето тоа, сепак, му влеваше надеж дека ќе се откачи од работата која не ја
сакаше, во која „на слугите сум им слуга!“.
Тој беше вработен во министерството за правосудство. И тоа како началник на
одделение. Пред кусо време беше си отишол од тоа место неговиот претходник,
кој беше испратен токму во Белград. Службениците од одделението беа мошне
повозрасни од него, затечени чиновници дури и од предвоената, српската власт.
Додуша, ни еден немаше високо образование. Најмногу средна школа со матура,
или без неа. Но сите имаа убав ракопис! Тоа беше особено битно од причина дека
во одделението имаше само една машина за пишување, стара, без капак, со
подоцна прилепени кирилични букви, па документацијата се водеше и ракописно.
Убавиот ракопис, така, беше од полза.
Како го пречекаа? Тоа беше време во кое подредените не се осмелуваа да бидат
непослушни, да интригираат против надредениот. Што ќе им се нареди – тоа ќе го
направат. Тие ја имаа својата мала одговорност, тој над нив си ја има својата
голема одговорност. Платата си доаѓаше навреме.

Дома таткото го минуваше времето околу градината. Од пролет, до доцна есен тој
работеше во неа. Го расчистуваше пирејот, копаше околу дрвцата, правеше леи
за садење на цвеќе, ги редеше и прередуваше цреповите со гераниумите. Мајка
му, му помагаше, особено околу цвеќето. Беше убаво да се гледаат како тие,
наведнати, глава до глава, нешто си зборуваат, држејќи го расадот в раце.
Неговите родители и порано не се караа, барем тој не го памети тоа (пред сѐ
затоа што таа попушташе?). Но сега како да им беше надошло некое спокојство,
по многу години работа, грижи, искушенија и премрежја. Тоа мора да е она што се
нарекува среќа, мислеше тој, додека ги гледаше, седнат покрај масата во дворот,
со испружени нозе на другиот стол. Не го викаа да работи со нив. Во нивната
работа немаше место за некој трет. Сестра му стана големата грижа на
семејството. Откако заврши гимназија и матурираше, се запиша на географија во
Скопје. Она што тој имаше намера да запише, во онаа дамнешна 1943 година. Таа
беше секогаш во завет, заштитувана во семејството како најмала. Беше тивка,
нежна, со убава срамежлива насмевка. Зошто во неговата размисла ја
оттргнуваше од своите мисли? Затоа што му беше рана во душата која никогаш не
му се затвори. Таа се разболе од бубрези. Нејзиното бледило, нејзината
неразвиеност, доцниот пубертет, всушност биле поврзани со таа болест, која
наеднаш пламна во текот на првата година од нејзините студии.
Таа ги заврши студиите. Дури и се вработи како наставник во осмолетка. Но
нејзините поболувања беа чести. По неколку години мораше да ја напушти
наставата, се вработи во министерството за образование, каде што нејзините
отсуства не се одразуваа толку многу како во училиштсто.
Тој веќе беше во години кога од него се очекуваше да создаде семејство. Секако,
имаше девојка, нешто помлада од него, која ја запозна со посредство на сестра
му: таа работеше во училиштето во кое беше и сестра му. Беше од семејство кое
имало слична судбина, како неговото: во бившата југословенска држава татко ѝ
имал хотел со ресторан, токму на плоштадот. Го помнеше тој хотел, како и некои
други, кои по војната беа урнати за да се создаде простран плоштад каков што
беше потребен за масовните повоени митинзи. Се сеќаваше дека, пред војната, со
татко му, всушност со семејството, во неделите излегуваа на плоштадот, се шетаа
меѓу двете фонтани кои, особено навечер, фрлаа вода, осветлени со светилки
оздола, од синото дно на базенот. Тоа беше толку убаво, маѓосно, како што беше
маѓосно и небото во летните вечери, преполно со ѕвезди. Седнуваа пред некоја
од кафеаните, татко му и мајка му на по едно пиво, а за него една студена газоза.
Неговата девојка чуваше фотографии од тоа време, го покажуваше хотелот, во
неговиот долен дел беше ресторанот, отворен кон плоштадот, а пред него
наредени маси и столови и некои гости испоседнати, веројатно, во некое
претпладне.
Но, како што се случи со дуќаните на татко му, така се случи и со хотелот на татко
ѝ, како и со соседните хотели. Плоштадот беше исчистен и од недовршената
фонтана што бугарскиот окупатор ја изгради, откако и тие го преуредија
плоштадот за своите чести воени паради. Газдата (татко ѝ), исто така, стан шеф
на ресторан. Накусо, девојката беше, исто како и тој, од ситно буржоаско потекло.
Меѓутоа, многу промени беа се случиле во педесеттите години, односот спрема
„класниот непријател“ беше ублажен, иако не сосем исчезнат. Државните

службеници не мораа да бараат дозвола за женачка – тоа остана само за
офицерите и, можеби, за некои други служби. Нему девојката му се допаѓаше со
сите нејзини особености, со начинот на облекувањето, со начинот на
однесувањето. Беше мошне пријатна со нејзината појава, да се осмели ли да рече
– бешe мошне, мошне убава?
За да се ожени – самиот тој си постави за цел – пред сѐ треба да добие стан. Не
сакаше да ја доведува во куќата на татко му. Не затоа што неговото семејство би
имало нешто против тоа, напротив! Но, тој сметаше дека треба да бидат
самостојни. Таткото го разбираше тоа. Мајка му – не баш. Сестра му се радуваше –
па како и да биде. И имаше среќа: во населбата Пролет се испразнил стан кој го
имаше во надлежност неговото министерство. Му го доделија. По неколку месеци,
се ожени. Не сакаше ни свирки, ни цркви, но приредија ручек за најблиските и од
едната и од другата страна.
Оттогаш минаа години и години. Неговата кариера беше нагорна: во власта, па на
универзитетот. По некоја награда, достатно почести. Поголеми станови. Луксузно
уредени. Живот, би рекле некои, без поголеми потреси. Дали сѐ беше така? Зар
не беше потрес смртта на татко му, кој во 1958 година, годината кога му се роди
првиот син, по подолго боледување, почина од лошата болест која го измачуваше
во стомакот. Е, синко, му рече пред умирањето, уште кога беше свесен меѓу две
морфиумови инекциии – со дуќаните ништо не сторивме.
А што можеше да се стори? И зар тие беа толку важни? За таткото беа, но за него,
кој не сакаше да се посвeтува на работи кои би му го растроиле патот во
работата, во животот воопшто – тие не значеа ништо. Пак тогаш си мислеше – сега
и без нив се имашливи, плати, пензија, се собираше доволно за еден градски и
граѓански живот.
Почина стариот со едно подотворено око. Колку и да му го затвораа, тоа – остана
така незатворено до крај. Неговите постари сестри, некои баби од старото маало,
некои жени од соседството, собрани околу ковчегот, поставен во салонот,
зборуваа: кутриот, му остана нешто незавршeно, некоја желба не стаса да ја види
остварeна. Тие мислеа на тоа дека ќерката не му се омажи, а тој си помисли – зар
дуќаните беа причина да не го затвори тоа око, со прекор насочено кон него…
Глупости, си рече, одмавна со раката. Денес не мисли така. Но и моето око нема
да се затвори до крај поради смртта на сестра ми, мислеше тој со некоја болка
која беше се вгнездила во некој крај од неговото тело. Таа живееше со мајката,
прво беа сами во куќарката, потоа и во станот што го добија, кога куќарката ја
урнаа и тука изградија долга многукатница, токму на најголемата скопска улица
„Партизански одреди”. За сестрата и мајката не се грижеше дека не се
обезбедени: мајката ја имаше пензијата од мажот, сестрата ја имаше платата, но
здравјето ѝ се влошуваше, стаса до тоа да оди сѐ почесто и почесто на дијализа.
Мораше да ја напушти и работата, стана инвалидизирана пензионерка. Мајка му
многу страдаше поради сето тоа. Но молчеше, со стиснати усти, низ кои,
понекогаш ќе ѝ се процедеа зборовите – Зар навистина нема лек, синко? – Е мајко,
кога би имало лек – ќе го најдевме, моите пријатели сѐ ќе стореа да го имаше
лекот, ќе мора вака да трае, можеби еден ден организмот ќе зајакне, самиот ќе се
поткрене против болеста.

Се случи спротивното: сестрата стануваше сѐ понемоќна, сѐ почесто беше в
кревет. Порано ќе дојдеше во посета за да ги види своите братанци, две
мушкарчиња родени на три години едно по друго, кои бликаа од сила, постојано
беа во трчање, во борење, во спорење, но кај тетка им доаѓаа за миг да ѝ седнат
во скут, колку да ги погали по главата – за потоа пак да почнат со беслаците.
Откако таа не можеше да им доаѓа во посета, понекогаш тој ќе ги измолеше, ќе ги
потскараше, ќе им подвикнеше – ајде да одиме да ги видиме баба ви и тетка ви!
Сестрата почина на четириесет и една година. Колку и да траеше долго нејзината
болест, а со тоа колку и да созреваше сознанието дека еден ден ќе се случи тоа
што се случи, крајот, – сепак болката не беше помала. Тој сети – нешто изгуби
физички, нешто му недостигаше, како да нема рака, како да нема нога, некоја
болка го штрекаше од таа празнина. Така со години, сѐ до денес.
А мајка му, остана сама во станот, во кој постариот внук почесто наминуваше и за
да спие, зашто таа не сакаше да се премести кај нив. И тој ја посетуваше, кога ќе
откинеше од времето посветено на многу работи (од кои некои денес му се чинат
дека биле ненужни). Еднаш, седнати сами во станот, во јунското попладне, веќе
топло, таа стана и почна да буричка во еден од орманите во спалната соба. Тој ја
гледаше низ отворената врата, од своето место во дневната соба. Мајката се
врати со врзоп, завиткан во некое мушамено платно. Му го даде: – Ова е тапијата
од дуќаните на татко ти. Тука има и некои негови други работи. Сега нека бидат кај
тебе. Не е важно што ќе правиш со нив. Нека ти биде како спомен од него. Тој го
зеде врзопчето, така како што беше го остави настрана, не го отвори. Мајка му го
гледаше в очи. Дали таа очекуваше тој да рече нешто? Веројатно. Наместо тоа,
тој стана, ја гушна силно: – Мамо, мамо… – велеше, солзи му надоаѓаа кои ги
потиснуваше со силно стегање на клепките врз очите. Таа потреперуваше во
неговите раце, како да липа. Не, се прибра таа, се прибра и тој. Седеа молчејќи,
го допија кафето. Се разделија.
Два месеца подоцна, таа почина. Сама во станот. Кога сосетката, како секое утро,
ѝ поѕвонила на врата за да пијат заедно кафе, никој не ѝ отворил. Зар отишла до
пазар? Јанѕа ја зајало, кога и подоцна никој не се одѕвал од станот. Му
телефонира нему, тој веднаш дотрча, со својот клуч го отвори станот. Таа беше
легната на троседот, веројатно гледала телевизија, но кога ја удрило во мозокот,
од болката, веројатно, некако припаднала, па нозете ѝ висеа. Кутрата моја мајка,
мислеше тој, прибирајќи ја во троседот, кутрата моја мајка, толку многу болки
истрпи во животот, но оваа најголема болка не ја издржа… Не стаса да ја доврши
својата седумдесет и прва година од животот.
А тој самиот, си мислеше, поживеја многу, многу повеќе од сите во неговото
семејство. И така можеше да види што сѐ времето однесува и донесува. Долгото
живеење не носи само задоволство, туку и болка. Колку што човек старее, толку
станува сѐ понесогласен со времето. Кај нас, пак, мислeше, се случија работи што
тешко можеше да се претпостават. Се урна цела една држава, изникнаа мали
државички. Занесот по некоја независност, по некои, би се рекло одамна мртви
идеали, доведоа до крвави судири. Што се создавало со војни, се раскинуваше со
војни. Притаени биле толку многу зли сили. Потиснатите омрази се отнаа од
скриеното извориште. Проври мрачната крв, процуте нечовештината. Се урна сѐ
што би потсетувало на некогашната држава. Нe само што имаше нови граници,

туку тие беа и внатре во новите држави, невидливи линии на некое
ненавидување. Се урна рамнотежата на живеењето.
Тој бешe одамна пензиониран, насилно пензиониран со еден закон кој ја прекина
врската на нормалното наследување не само на функциите, туку и на процесите
на созревањето на свеста за одговорноста пред утрешнината. Се случи
башибозук, безредие во структурата на општеството, но и во размислата, во
моралот, во вреднувањето на наследството и на драгоцeностите на умот. Она што
сме го читале во книгите – мислеше тој – дека првиот капитал бил создаван колку
со производство толку повеќе и со грабеж – се случи и тука. Особено грабежот. Го
мислеше сево ова со некоја горчина. Дали возраста е тоа, која има заматени очи,
која не ја гле да како што треба сегашнината, бидејќи умот ѝ е свртен само кон она
што било некогаш. Не, сепак веруваше во некои идеи за социјална правда, макар
и во облик на идеали собрани од социјални романи, кои имаат вечна вредност.
Се донесе закон за денационализација, со кој се исправаше една неправда
сторена од револуционерното право што владееше во годините по
ослободувањето. Нека биде тоа. Ако веќе еднаш е нарушена социјалната
рамнотежа, може да се случи да се посака да се врати состојбата на оној ден кога
таа била нарушена. Зар е можно толкаво враќање назад? Секако дека има една
историска правичност во тоа барање. Кое ќе им донесе сатисфакција на одреден
број луѓе, чии имоти, за нивна среќа, биле зачувани, на некој начин останале,
било да се згради, било да е во прашање земјиште. А што да се рече за оние чии
имоти се одземани по законот за експропријација, со откуп на земјиштето по ниски
цени, за на него да се изградат куќи, улици. Се знаеше дека тоа не беше плаќано
според пазарни цени. Та такво нешто не постоеше! Но, нив на ваков или инаков
начин им било платено за одземената нива, градина, куќарка. Се исправа една
историска неправда… зар навистина? За овие случаи зошто не се исправа?
Чувствуваше горчина во устата, кога размислуваше за сето тоа. А синовите, една
сосем нова генерација, со свои семејства, притискаа: дуќаните на дедо ни, каде се
тие, зошто не кажуваш ништо што ќе правиме со нив? Кога, како деца, нѐ шеташе
низ Стара чаршија, колкупати си ни рекол – ова беа дуќаните на дедо ви…
Кога би ја имал крај себе жената, ќе седнеше со неа да поразговара и за тоа што
да прават со тие дуќани. Но таа, еве пред пет години, почина, кутрата, откако се
изнамачи со слабото срце. Во последните дваесет години од животот толку пати
се жалеше на својата болест, што и тој, и децата, речиси не ја слушаа, не ја
сфаќаа сериозно нејзината болка. Зашто и натаму работеше низ домот, готвеше,
переше, пеглаше. Си остана, сѐ така уредна, до смртта, каква што беше и во
младите години. Буржоаско воспитание, на шега ѝ велеше. Не, градско воспитание
– му одговараше таа на подбивката.
Како што минуваа годините, се чини дека се повеќе стануваa зависни еден од
друг. Како мајка му и тaтко му. Не, сепак тој беше зависен од неа, која не му
даваше да биде непран, непеглан, небањат, небричен – да биде ветов. Колку само
му помогна кога беше пензиониран насилно, а се чувствуваше уште способен да
работи, да создава. Таа му велеше – па создавај, пишувај книги, за она што го
предаваше, па и за она што го паметиш од сиве овие години. Но во него, во тој
миг, имаше премногу горчина за да може да напише добра книга. Во меѓувреме,
таа не го надживеа последниот инфаркт на срцето, какви што таа, веројатно, ги

имала дотогаш и повеќепати – но или ги криела, или и самата ги намалувала
последиците. Сега е сам, иако му доаѓаат и децата, и внуците, иако се гледа
поначесто со некои пријатели, со по некој врсник што останал сѐ уште жив. Но
онаа осаменост која тој ја чувствуваше, не можеше со ништо да биде пополнета.
Занимавањето со прашањето на дуќаните, на некој начин го поткрена: го пронајде
врзопот што мајка му му го даде. Одвиткувајќи го – мирисот на застоеност што го
сети од него, се пресоздаде во мирис од некое дамнешно време, на кое се
потсети со многу подробности околу татко му, мајка му, сестра му, околу неговата
младост со сите верувања и уверувања. Што стана со сите оние копнежи, идеали,
со погледот вперен нанапред, во некоја утрешнина со среќа за сите, и за него,
пред сѐ. Не би можел да се пожали на животот, можеби, а разочарувањата и
горчините од него и онака си доаѓаат со староста. Тој сепак знае дека она што му
се случува на еден народ, како и на еден човек, не зависи само од нивната волја.
Историјата никогаш не се завршува, некој проблем од минатото никогаш не се
затвора до крај, премрежјата се неминовни, а нивното превозмогнување зборува
за здравјето на народот, на човекот, на духовното здравје. Не може да не се лути
за работи кои се случуваат околу него и кои ги одречуваат некои негови верувања,
иако знае дека тоа мора така да биде. Дали?
Кога ги разгледа документите, забележа за прв пат, затоа што, можеби, за прв пат
и ги чита овие документи внимателно, дека основата за национализација на
дуќаните била крајно сомнителна. Тоа некој од судот му ги дал дуќаните и целата
зграда во кои беа тие на претпријатието на трајно користење. Тоа претпријатие,
веќе во педесеттите години, се споило со некое друго претпријатие и ова решение
изгубило од важност. Заслепеноста негова, како и недоволното знаење на татко
му, не го согледале тоа. Откако татко му почина, дуќаните се преземале од други
претпријатија, ја менувале својата првична намена, во нив се продавале други
работи. А уживателите воопшто не плаќале наем, иако биле должни тоа да го
прават. За сево ова, всушност, тој беше виновен, затоа што не сакал да се
вознемирува со тоа прашање. Та тој го направил длабоко несреќен својот татко,
па и неговата мајка, не сакајќи малку да ги заслуша, да ги сослуша. Колку би му
биле благодарни да покажал барем малку грижа за ова. Но тој беше обзеден од
една рамнодуш скопски дамариност спрема нивното доживување на неправдата
што им била направена.
Беше возбуден, до болка, во градите, во главата, во целото свое битие. Ќе најде
адвокат, за да се реши сево ова, мислеше, лут на себе. Татко му почина со
незатворено око, за да го прекори. И сега и неговите синови ќе го прекоруваат, ако
не ги врати дуќаните.

(Од збирката раскази „Скопски дамари“ издание на Или-Или, Скопје, 2020)